“Morğ-i morğân: kuşların şahı”, morğ-i fermanrevâ: egemen kuş”, “morğ-i çâreger: çare bulan kuş”, “morğ-i dermânger: tedavi eden kuş”, “sîreng: otuz renk” adlarıyla da bilinen Sîmorğ, bir bakıma “insanın idealleri ve arzularının fizikî yapıya bürünmüş şekli” olarak da kabul edilebilir. Eski İran’da göklere yükselme miti, arzusuna ulaşma, güçlü olma, doğaya egemen olma aracı; İslâm sonrası dönem Fars kültürü ve tasavvuf edebiyatında; “olgun ve ermiş yaratık” şekline dönüşmüş olan Sîmorğ, Ferîduddîn-i Attâr’ın (ö. 618/1221) Mantıku’t-tayr’ında “vahdet-i vucûd”u simgeleyen bir yaratıktır. Fars kültürü ve edebiyatındaki en ilginç, en görkemli ve en değerli semboller ve mitolojik değerlerden biri olan Sîmorğ, önemini uzun asırlar kaybetmemiş, hem eski İran halklarının inanışları ve dinî törenlerindeki yerini korumuş, hem de edebiyatta seçkin ve değerli simgeler arasında geniş kullanım alanı bulmuştur.

Farsça sözlüklerde Sîmorğ “büyük bir avcı kuş” ve aynı zamanda “Zâl’ın, yanında bilgi öğrendiği ve olgunluğa eriştiği kişi” olarak geçmektedir. Sîmorğ kelimesi “sînmorğ”un hafifletilmiş şeklidir. Bileşik bir kelime olan Sîmorğ’un “sî” kısmı Avestâ’da; “saena”, Pehlevî dilinde; “sēn-murv”, Sanskritçe’de; “syena”, Azerî dilinde; “sain” sözcüklerinden kalmadır. Sanskritçe ve Avestâ dilindeki anlamı; “avcı kuş” ve “şahin”dir.

Tevrat’ta; göklerde yaşayan kanatlı, ilginç bir yaratıktan söz edilir. M. Eliade; “uçma gücü ve havalanma yeteneğinin, beşerî ihtiyaçlardan kurtulma, fizik ötesi gerçekliklere erişmeği simgelediğini” dillendirir. Bütün kuşlar arasında Sîmorğ, kutsal-mitolojik en parlak çehreli yaratık olarak bilinir. Çin mitolojisindeki “sein he” bir çok özelliğiyle Sîmorğ’a benzemektedir. Fars mitolojik-tasavvufî rivayetlerinde Sîmorğ, kuşların sultanı olarak değerlendirilir.

Yok saltanat tahtı için Sîmorğ gibisi.
Yoktur hükümdarlık için eşi, o yeter.

Hükümdarımız o bizim, bunda şüphe yok.
Bir dağın arkasında, adı o dağın Kâf.

Adı onun Sîmorğ, kuşların şahı,
O bize yakın, biz ondan uzak mı uzak!

Her zaman tartışmasız padişah o,
İzzetinin olgunluk derinliklerine dalmış o.

Hep bir ağızdan “biz bu makama geldik ki,
Padişah olsun bize Sîmorğ” dediler.

Biz hepimiz şaşkınlarıyız bu dergahın,
Gönlünü kaybetmişleri, kararsızları bu yolun.

Ferîduddîn-i Attâr

Arapça karşılığı “ankâ: uzun boyunlu”, Sîmorğ hiç kimse tarafından görülmemiş bir kuştur. Fars edebiyatında değişik görünümleriyle yer alan, oldukça dikkat çekici mitolojik ögelerden biridir. Kendisine verilen üstün nitelikler dolayısıyla şairlerin değişik yorumlamalarına ve zengin nitelemelerine neden olmuştur…