Janos ECKMANN
Dublin'deki Chester Beatty Kütüphanesi'nde, A. J. Arberry tarafından
fevkalade bir kataloğdal tavsif edilmiş olan, 244 tezhibli Kur'an ve Kur'an parçası
mevcuttur. Bu kolleksiyonda, her biri sadece bir yapraktan ibaret, Farsça ve Doğu
Türkçe (Orta Türkçe)'siyle satırarası tercüme ihtiva eden, iki parça vardır. Onlar,
Arberry'nin kataloğunda aşağıdaki gibi tavsif edilmişlerdir:
No. 54. S fire IV. I 76'dan S fire V. ı 'e kadarki bölümü ihtiva eden bir küçük
parça. Satırarası Farsça ve Türkçe tercümeli, her sahifede 3 satır olan, 27 x 29,2 cm
ebadında, sağlam kağıtlı bir yaprak. Esas yazı büyük sıilıis'le, tali kısım nesih'le,
H. 7 1 M. 13. yüzyılda, yazılmıştır. Cil ts iz (Yazma ı 606).
No. 55. SGre XXVII. 73-75'i ihtiva eden bir küçük parça. No 54 ile eş,
sağlam kağıtlı bir yaprak. Ciltsiz. (Yazma ı 630).
Son yıllarda, Kur'an'ın Doğu Türkçesi ile yapılmış satırarası tercümeleri
ile, bilhassa aşağıdakilerle ilgilendim.
1. Manchester (İngiltere), John Rylands Kütüphanesi, Arapça Yazmalar, 25-
38. Aşağı-yukarı üçte ikisi eksik olan, hacimli fakat natamam bir yazma. Bu
nüsha, satırarası Farsça bir tercümeyi de ihtiva etmektedir.2
*
2
Janos Eckmann'ın bu makalesi, Central Asiatic Journal, XIII/4 (1969), s. 287-290'daki "Two
Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and Turkic Translations" başlıklı
İngilizcesinden Türkçeye Yard. Doç Dr. Ayşe Gül Sertkaya (İÜ. Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü) tarafından çevrilmiştir.
Arthur J. Arberry, The K oran Jlluminated. A H andlist of the Korans in the Chester Beatty
Library. 71 levha ile. Du b lin, 1 967.
A. Mingana tarafından yapılan ilk inceleme "An Old Turki Manuscript of the Koran",
Mos/em World, V/5 (ı9ı5), s. 39ı-398; aynı yazar tarafından yapılan tavsifi Catalogue of
the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library Manchester (Manchester, ı 934), s. 27-
30. Bk. benim makalem "Doğu Türkçesinde bir Kur'an çevirisi", Titrk Dili Araştırmaları
Yıllığı-Belleten (Ankara, 1968), s. 5ı-59. Türkçe metnin bir sözlüğü tarafıından hazırlanmaktadır.

256 JANOS ECKMANN
2. İstanbul, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, No 73. H. 734 1 M. 1333-
1334'de, Şiraz'lı Mul)ammed b. el-I:Hicc Devletşah tarafından istinsah edilmiştir.
O, satırarasında yalnız Türkçe tercüme ihtiva eden tam bir yazmadır.3
3. İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi. Hekimoğlu Ali Paşa Bölümü. No 2
(Eskiden Millet Kütüphanesi, aynı bölüm, No 951 'de kayıtlı idi). H. 764
RebT'ü' 1-abir 1 Ocak-Şubat 1363 tarihli. O, tamam bir nüshadır ve sadece bir
Türkçe satırarası tercüme ihtiva eder.4
1968'de İngiltere'ye yaptığım bir inceleme seyahatim esnasında, Manchester'deki
Rylands nüshasını görmek fırsatını buldum. Chester Beatty Kütüphanesi'ndeki
Türkçe yazmalara bakmak temel amacıyla Manchester'den Dublin'e
gittim. Özellikle yukanda bahsedilen iki parça ile ilgilendim, çünkü Arberry'nin
kataloğunda verilen tavsifleri Rylands yazmasına aynen uyuyordu. Acaba bu
parçalar bu yazmaya mı ait yoksa şimdiye kadar bilinmeyen Kur'an tercümesinin
yazmasının bir bölümü mü diye merak ettim. Onları incelerken, durum benim için
birdenbire aydınlandı, Onlar Rylands yazmasının iki kayıp yaprağıydı.
Sfire 4 : 177 (Arberry'nin kataloğunda söylendiği gibi 176 deği1)'den bir
parça ihtiva eden 54 numaralı (Yazma 1606) bölümdeki kısa metin Rylands
yazmasındaki bir eksiği tamamlar. Bunu izah etmek için 54 numaralı bölümdeki
metni takip eden Rylands yazmasmdaki. metni veriyorum.
(S fire 4 : 177, Rylands yazması) Aça tiliiyürliir se nda. Aygıt: Tangrı aça
berür sizkii kalala içindii. Agar bir iir haliik bolsa, yo~ angar 'ayii! ham angar ~ız
~adaş, angar ol kimyarusını ~oç!sa; ol miraş alur anda, agar bolmasa angar 'ayii!.
agar bolsalar ikiigü, ol ikikii çahiir diing andın kim (Burada metin kesilir No 54'te
devam eder) ~oç!tı. Agar bolsalar ~adaşlar, iiriinliir, tişiler, iirkiikkii iki tişi iki
miirfgizlig. Balgürtür Tangrı sizkii kim ~ışmang tep. Ol Tangrı ~amug niingni
bilgiin (Sure 5) Başladım Tangrı atı birlii, üküş ral_ımiitlig, ulaşu yarlı~agan.
3
4
Ilk olarak Abdülkadir Erdoğan tarafından ele alınan "Kur'an tercümelerinin dil bakımından
değerleri", Vakıflar Dergisi, I (1938), s. 47-51. Makalemde geçen bu tercümenin bir
lengüistik analizi "Eine ostmitteltürkische intirlineare Koranübersetzung",Ural-Altaische
Jahrbücher, XXXI (1959), s. 72-85. İlk 3 ı sahifenın tıpkıbasımı Abdülkadir İnan tarafından
yayımlandı. Kur'an-ı Ker'im 'in Türkçe tercümeleri ıızerinde bir inceleme (Diyanet Işleri
Başkanlığı Yayınları. Kur'an-ı Kerim hakkında Umumi Eserler Serisi. Nr. 1). Ankara 196ı
(s. 25-55 tıpkıbasım).
Bu ve diğer Doğu Türkçesi Kur'an tercümeleri Philologiae Turcicae Fundamenta, II,
(Wiesbaden, ı 964), s. 295-296 ve 367-368'deki makalelerimde özet olarak yer aldı. Çeşitli
Kur'an tercümelerinin metinlerinden kısa seçmelerin bir karşılaştırılması için Zeki Yelidi
Togan'ın "The Earliest Translations of the Qur'an into Turkish", İsli'ını Tetkikleri enstitıisıı
Dergisi, IV (Istanbul, ı964), s. ı-ı9 adlı makalesine bk.
SATIRARASI FARSÇA VE TÜRKÇE TERCÜMELİ BİR KUR' AN YAZMASI... 257
Tercüme
(Rylands yazması) Beyan için sana soracaklar. Söyle: Allah kalala (ebeveyni
de çocuğu da olmayan kişi) hakkında buyurur. Bir adam ölürse, [ve] çocuğu
yoksa, ve bir kız kardeşi varsa, adaının mirasının yarısı kızın olur; eğer kızın
çocuğu yoksa, adam onun mirasçısı olacaktır. Eğer iki [kızkardeş] varsa, onlar
ikisi adamın mirasının üçte ikisini alırlar. (Bölüm 54) Eğer birader varsa, erkek
[ve] kadın, erkek [payda] iki kadın gibidir. Allah doğru yoldan çıkmayasın diye
sana doğruyu gösterir. Tanrı herşeyi bilendir. (Süre 5) Esirgeyen ve bağışlayan
Tanrının adıyla başladım.
Bölüm No 55 (Yazma 1630) 'daki Türkçe metin şöyle devam eder:
(Süre 27: 73-75)5 ~açan ol bu va'da, agar çın iirsii sizliir? Aygıt: Bolgay
kim bolsa müngiişmiş sizkil arnarı ol kim ewdürür sizliir. Bütünlükin sening lt}irfg
fai.l ya 'ni artu~lu~ it}isi bot}un üze, ançası bar üküşiiiri şükr ~ılmaz/ar. Bütünlükin
siining ll}ing (Metin sona eriyor)
Tercüme
Bu söz vukuu bulduğunda, eğer doğru sözlüysen? Söyle: Telaş ettiğin bazı
şeyler peşinden gelirler. Tabii ki, senin Tanrın insanoğluna karşı cömerttir, fakat
çoğu insan şükretmeyi bilmez. Elbette senin Tannn ...
İki parçadaki bu kısa metin Rylands yazmasında ifade edilmeyen sadece bir
tek kelime ihtiva eder, şöyle ki müngiiş- (~lS:.;_,..) (55. bölümde) 'birisinin
arkasında atın üstüne oturmak'. Arapçası radifa 'birisinin arkasında ata binrnek
(aynı hayvana), ardından gitmek 1 sonra, ardından yakın takip etmek'. Farsça az
pay bar-iimadan. Türk ve İslam Eserleri Müzesi yazmasında mingiiş- (~~ ) (s.
556: 9). Krş. Kaşgari. mingiiş- 1 müngiiş- 'ekhat, verkhom vdvoem' ,6 Bu fiilin
faktitif şekli Veled İzbudak tarafından verilmiştir.? mingiiştirdi anı 'onu bindiği
atın ardına bindirdi, terdif etti', mingiiştirdi nesnelemi 'bazı şeyleri biribiri
ardından teraküm ettirdi, biribiri ardından getirip dizdi, topladı'. Çağdaş Türk
lehçelerinde de; Özb. mingaş- 1. 'sadit'sya vdvoem (na loşad', na velosiped i. t.
p.)'s, Yeni Uygur. mingiiş- 'sidet' vdvoem na loşadi, osle',9 Krş. Radloff, IV,
2150'de de.
5
6
7
8
9
Rylands yazması Sure 27. Silrenin bazı bölümlerini havidir.
V. V. Nadelyaev, Drevnetyurkskiy Slovar', Leningrad, 1969.
El-İdrak Haşiyesi (İstanbul, 1936), s. 35.
A. K. Borovkov, Russko-uzbekskiy Slovar', Moskova, 1959.
Burhan Şahidi, Uygurçii-!fansiçii-Rusçii Lugat, Peking, 1953,
258
ÇEVİRENİN NOTU
Mütevefffa Prof. Dr. J. ECKMANN'ın hayatı ve eserleri için bk.
JANOS ECKMANN
Osman F. SERTKAYA, "Janos Eckmann (21.VIII.1905-22.XI.l971). Hayatı ve Eserleri",
Janos ECKMANN, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Uzerine Araştırmalar, TDK Yay., No
635, Ankara, 1996, s. V-XVIII; Hasan EREN, Türklük Bilimi Sözlüğü, 1. Yabancı Türkologlar,
Ankara, 1998, s. 153-155.
J. ECKMANN'ın bu makalesinin iki numaralı dip notunda "Türkçe metnin bir sözlüğü
tarafıından hazırlanmaktadır" cümlesinde belirttiği Rylands yazmasının Sözlüğü ECKMANN'ın
ölümünden sonra Macar İlimler Akademisi yayınları arasında Middle Turkic Glosses of the
Rylands lnterlinear K oran Translation (Bibliotheca Orientalis H ungari ca, XXI, Akademi ai Kiado,
Budapest, 1976, 359 s.) başlığı ile yayımlandı. Bu Sözlük hakkında görebildiğim tanıtma ve
araştırmalar şunlardır:
la. Osman F. SERTKAYA, "Janos ECKMANN, Middle Turkic Glosses of the Rylands
lnterlinear K oran Translation, Akademiao Kiado, Budapest 1976, 359 s.", Tıirk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, XXII, İstanbul 1977, s. 280-285.
1 b. Osman F. SERTKAY A, "Karahanlı Türkçesi üzerine yeni neşriyat: Janos ECKMANN,
Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear K oran Translation, Akademi ai Kiado,
Budapest, 1976,359 s.", Türk Kultürü, XV/176, Haziran 1977, s. 491(33)-496(38).
2. V. L. MEN AGE, "Janos ECKMANN: Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear
Koran Translation. (Bibliotheca Orientalis Hungarica, XXI.) 359 pp. Budapest: Akademiai
Kiado, 1976. f 14.40. ", Bul/etin of the School of Orient al and African Studies, XLI/I,
1978, s. 216.
3. Robert DANKOFF, "J. Eckmann, Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear Koran
Translation (Budapest, 1976)", Journal ofThe American Oriental Society, 98/2, 1978, s.
135-137.
4. Karl [Heinrich] MENGES, "Etymologische Notizen zu Eckmanns Mittel-Türkischem
Tafsi"r", Wiener Zeitschrift für die Kunde Des Morgenlandes, 70, 1978, s. 35-52.
5. Andras J. E. BODROGLIGETI, "The Technique of the Glossist asa Key to U nderstanding
the Lexical Materi al of Early Eastem Middle Turkic Interlinear Qur' an Translations", UralAltaic
Yearbook, L, I 978, s. 17-24.
6. Andras J. E. BODROGLIGETI, Reviev of MTG in: International Journal of Middle East
Studies, Yol. Xl/1, 1980, s. 130-134.
7. Semih TEZCAN,"Janos Eckmann: Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear
K oran Translation. Biblıotheca Orientali s H ungarica XXI, Akademi ai Kiad6, I 976,
359s.", TDAY-Belleten 1978-1979 (1981), 279-294.
8. Ralph JAECKEL, "Recently Discovered Notes by Eckmann for His "Middle Turkic Glosses
of the Rylands Interlinear Koran Translation"", Ural-Altaic Yearbook, 53 (198 I), 76-87.
9. Robert DANKOFF, "Some Notes on the Middle Turkic Glosses", Journal of Turkish
Studies. Turk/ük Bilgisi Araştırmaları, 5, 1981 (1983), 41-44.