SON DEVİR ÇAGATAY EDEBiYATININ İKİ ÖNEMLİ KADlN ŞAİRİ: NADİRE VE ÜVEYSI

İlıni Araştırmalar 12, İstanbul 200 I
Two im portant women poets in the last e ra of Chagatay Literature :
Nadire and Üveysi
The two women poets, Niidire and Üveysl lived and produced written work
during the fırst half of the 18th century. Which was a time of regression and
collapse in Chagatay Literature. Both were known at the time and have left a mark
even after their death.
Keywords: Chagatay Literature, Women poet, Kokand Rulership, Nadire,
Üveysi
Önce Timurlu ardından Şeybant devletinin ortadan kalkarak yerine birbiriyle
çekişen hanlıkların hükümran olduğu ve yavaş yavaş Rus istilasının yaklaştığı
bir dönemi yaşayan Klasik Çağatay Edebiyatının gerileme ve çöküş devrinin güçlü
şairleri içinde biri evveHi hükümdar eşi ve sonrasında ise hükümdar annesi olarak
devleti yöneten Nadire, diğeri halktan biri olan Üveysi adlı iki kadın şair yer
almaktadır.
Her iki kadın şairin ortak ve ayrılan noktaları vardır. İlk olarak her ikisi de
18. asrın sonlarında dünya gelmiş ve 19. asrın ilk yarısında eserler vermişlerdir.
Her ikisinin de hayatları farklı şekilde de olsa acı ve ıstıraptarla geçmiştir. Nadire
eşinin ölümü ve çocuklarının hatta küçük yaştaki torununun Buhara emiri tarafından
feci şekilde öldürülmelerine şahit olmuş, sonunda kendisi de katledilmiştir;
Üveysi ise önce kendisine uygun olmayan bir eşle evlilik ve akabinde bo-
* Dr., İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
168 SELAHİTTİN TOLKUN
şanınayı yaşamış, hayatının ileri devresinde oğlunun sürgün olmasını, kızının
ölümünü görmüş, yokluk içinde çile! i bir hayat geçirmiştir.
Her iki kadın yakın arkadaş olmuşlar, beraber seyahatlere çıkmışlardır. Her
ikisi de hem devirlerinde hem de ölümlerinden sonra Özbek şiirine tesir etmişlerdir.
İyi bir eğitim almışlar, Klasik Türk Edebiyatı'nın hem Doğu hem de Batı kolIarına
mensup büyük şairleriyle birlikte büyük Fars şairlerinin de tesirleri altında
kalmışlardır.
Üveysi, Nadire'ye nazaran Batı yani Azerbaycan ve Anadolu Klasik Türk
Edebiyatından daha fazla etkilenmiştir. Halktan biri olması dolayısıyla da şiirlerinde
çok defa halk söyleyişlerine rastlanır.
Her iki şair de Divan sahibi olup, bu divanların el yazmaları Özbekistan'
daki muhtelif kütüphanelerde bulunmaktadır. Bunun haricinde Sovyet döneminde
şiirlerinden örnekler yayınlanmış, eserleri ve şahsiyetleri hakkında ilmi çalışınalar
yapılmıştır.
Aşağıda sırasıyla önce Nadire, sonra Üveysi hakkında bibliyografık bilgilerle
gazellerinden ikişer örnek verilecektir.
NADİRE (1792-1842)
Hükümdar eşliği, hükümdar anneliği ve devlet yöneticiliği yanı sıra şairliği
de bulunan Nadire 179i yılında bugün Özbekistan hudutları içerisinde olan
Andİcan'da aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası, Özbek
kabilelerinden Miii uruğuna mensup Rahmankulbil Kokand hanı Narbotabiy'in
(=Narbota Bey) hükümdarlığı sırasında Andican şehrinin hakimi (valisi) idi.
Kokand hanı Narbotabiy vefat edince yerine oğlu Alimhan geçer, fakat Nadire'nin
babası yine aynı vazifede kalır. Zaten Rahmankulbiy, Alimhan'ın dayısıdır.
Nadire yeni hanın kardeşi olan Margılan hakimi (valisi) Ömerhan ile 18083 yılında
evlendi ve Margılan'a yerleşti. 1810 senesinde Alimhan'ın öldürülmesi üzerine,
yerine han olan Ömerhan ile birlikte Nadire hanlık merkezi Kokand'a geldi.
Özbek araştırmacılarından M. Qiidirova ve V. A. Abdullayev şairin ı 792'de, J. Ecınann ise
ı 790'da dünyaya geldiğini yazar (bk. M. Qiidirova: Nadircı Se 'rıyatidan, s. 3; V. A.
Abdullayev:Ozbek Adabiyatı Tarıxı, s. 289 ve .1. Eckınann: "Çağatay Edebiyatının Son Devri,"
Türk Dili Araştırınaları Yıllığı SELLETEN ı963, s. ı32).
Nadire'nin baba~ının adını, J. Eckınann, Ralıman Kulı Beğ; T. Caliilov, Rahınankulı biy ve V.
A. Abdullayev ise Rahınankulbiy olarak verir (bk . .1. Eckınann, a.g.ın .. s. ı32; T. Caliilov:
Ozbek Şairdlari, s. 79; V. A. Abdullayev, a.g.e., s. 289).
M. Oactirova ve V. A. AbduiHiyev şairin, Ömerhan ile 1808'de, J. Eckınan ise ı807'de evlendiğini
yazar (bk. M. Qadirova, a.g.e. s. 3; V. A. Abdullayev, a.g.ın .. s. 289; J. Eckınann,
a.g.ın., s. ı 32).
ÇAGAT AY EDEBİY A TININ İKİ KADlN ŞAİRİ 169
Nadire güzelliğinin yanı sıra zeki, aynı zamanda ilim ve edebiyata düşkün bir
hanımdı. Şair, Kokand'a gelince buradaki hanlık kütüphanesinden çok istifade
etti. Burada Sadl, Hafız, Neval, Fuzfıli, Bidil gibi üstatların eserlerini okudu. Aynı
zamanda başta Ömerhan olmak üzere saraydaki diğer ilim ve edebiyat erbaplarıyla
sohbette bulundu ve genç şair aşk, ilim, vatan sevgisi, dostluk gibi konularda lirik
şiirler yazınaya başladı.
Nadire henüz 30 yaşlarında iken 1822'de eşi Ömerhan vefat etti. İki oğlu ile
tek başına devlet işleriyle baş başa kaldı. Oğulları Muhammed Ali ile Sultan Mahmud
henüz küçük olduğundan devlet işlerini kendi kontrolü altına aldı. Nadire'nin
devlet işleriyle ilgili görüş ve uygulamalarından bazı kimseler rahatsızlık duydular.
Bu kişiler Nadire'nin oğullarını taht çekişmesine düşürmek istediler. Neticede
oğullar arasındaki taht mücadelesinin artmaya başlamasından dolayı Nadire,
devlet idaresindeki tutumunu sertleştirınek zorunda kaldı. İdarenin sertleşınesine
mukabil bilhassa han, kervansaray, köprü vs. gibi bayındırlık işlerine önem
vererek halk için gerekli imaretleri yaptırdı. Aynı zamanda hanlık-taki ilim ve
sanat erbabına gerekli yardımlarda bulundu. Hatta şairleri sarayda topladı. Nadire'
nin düşmanları onu içten yıkamayınca Buhara emlri Nasrullah Han'a, onu ortadan
kaldırması isteğiyle defalarca şikayet ettiler. Neticede Nasrullah Han taht çekişmesi
içerisinde olan kardeşlerden küçüğü Sultan Mahınud'u desteleyerek ona önce
Şehrisebz'de bir yer verdi. Daha sonra Sultan Mahınud'u bugün Tacikistan hudutları
içinde bulunan Hocend'e hakim (vali) yaptı. Oğullarının çekişmesine üzülen
Nadire araya girerek iki oğlunu barıştırdı ve Taşkent taraflarını Sultan Mahmud'a
verdi. Bu olaya Buhara eıniri Nasrullah çok öfkelendi ve büyük bir orduyla 1842'
de Kokand'a girdi. Nadire'nin iki oğluyla birlikte 12 yaşındaki tarunu Muhammed
Emir'i öldürdü. Torununun ölümüne çok üziilen Nadire torununun küçük cesedi
başında emiri lanetledi. Buna kızan emir Nasrullah Han, Nadire'yi yakınları olanHuşhalbibi,
Narbibi gibi- hanıınlarla birlikte öldürttü. Bu hususta Şair Mutrib'in
Şahname-i Divan e Mutrib destan ında, Muhammed Attar' ın Tuhfetu 't-Tevarih ve
Mirza Alim'in Ensabü 's-selatin adlı eserinde bilgiler verilmiştir.
Nadire'nin şiirleri, halka inmiş, halk tarafından çok sevilıniş, ezberlenmiş ve
bestelenmiştir. Şair, şiirlerini hem Türkçe hem de Farsça yazmıştır. Türkçe
şiirlerinde Nadire ve Kamile, Farsça şiirlerinde ise Meknfıne ve Nadire ınahlaslarını
kullanan şair gazel, muhamınes, ınüseddes, terci-i bend, terkib-i bend,
tahmis, çistan gibi klasik edebiyatın bir çok nazım şekillerinde eserler vermiştir.
Şiirlerinde klasik şiirin yanı sıra halk edebiyatının da etkileri vardır. Ayrıca
şiirlerinde başta Nevai ve Fuzfıli olmak üzere Hafız, Lutfı, Bidil gibi şairlerin
tesirleri görülür. Nadire, hayattayken zamanının gerek şairleri, gerekse diğer sanat
ve edebiyat ustalarınca sevilıniş ve takdir edilmiştir. Öte yandan kendisinden
sonra gelen diğer şairleri de etkilemiştir. Dilşad ve Anber gibi kadın şairler onu
övmüşlerdir. XIX. asrın ikinci yarısında eser veren Zakircan Furkat, Nadim, Raci,
Hakandi gibi şairlerde tesirleri görülür. Nadire'nin Özbekistan Fenler (=Bilimler)
Akademisi'nin el yazmaları bölümünde biri Türkçe biri de Meknfıne mahlasıyla
170 SELAHİTTİN TOLKUN
yazılmış Farsça-Tacikçe divanı vardır.4 Ayrıca Namangan'da 12361 1824 yılında
düzenlenmiş bir divanı bulunmuştur. Bütün bu divanlarda toplam 10 bine yakın
mısra vardır. Divanlarında zaman zaman başka şairlerin şiirlerine de rastlanır.
Şairin üzerinde hayatı, sanatı ve devlet idaresi üzerine V. Zahidov, V. A.
Abdullayev, A. Qayumov, Mlihbubli Qadirova, Toxtlisın Calalov, Lutfullah Alimi,
Ötkir Raşid gibi alimler çalışmışlardır. Şairin eserleri Tacikçe ve Rusça'ya
çevrilerek yayınlanmıştır.
Aşağıda şairin, Taşkent'e yayınlanan Özbek Şairiiliiri ve Nadirii Şe 'riyiitidiin
adlı eserlerde yer alan gazellerinden örnekler verilmiştir. Ancak bu kaynaklarda
günümüz Özbek imlasıyla yazılan metinler Türkiye'de, Çağatayca eserlerinin
okunmasında takip edilen söyleyişe uydurulmuştur:
Mefcı11ü 1 Facilatün 1 Mef'Uiü 1 Facilatün
Saki mene kadeh tut bu deyr ara leb-a-leb,
Zühd ehlidin osandım, tutdı_m seninle meşreb.
Hüsnin tecellisidin·bi-tab mah-rı11ar,
Andak ki zahir olmas, hurşid çıksa kevkeb.
Yarinınİ vaslı birle alem münevver erdi,
Bar erdi malı-i taban hurşidga mukarreb.
Mecnfin-ı bi-nevanı teklif-i cah kılma,
Kim telbeler başıda yokdur heva-yı menseb.
Muhtac- dergehiflnmen yüz min ümid birle,
Men kulnı bu eşikdin nevmid kılma, ya Rab.
Tig-i zebanin oldı miftah-i genc-i daniş,
Allame-i zernandur allında tıfl-ı mekteb.
Kıl, Nadire müyesser şfiri cünfin cihanda
Işk u muhabbet old ı aşıkka din u mezheb
* * *
J. Eckmann'ın belirttiğine göre Türkçe Divanı Taşkent'teki Özbekistan Bilimler Akademisi'nde
4184 numara ile kayıtlıdır. Bu divan 53 yapraktır ve yazma d harfinde bitmektedir. Bu
divanda 81 Çağatay Türkçesi, 28 de Farsça şiir bulunmaktadır. Farsça divanı ise aynı kitaplıkta
7766 numara ile kayıtlı ve tamam olup içinde toplam 332 şiirler bulunmaktadır (bk.
a.g.m., s. 133).
ÇAGAT AY EDEBİY A TININ İKİ KADlN ŞAİRİ
Fiicilatün 1 Fiicilatün 1 Facilatün 1 Fiicilün
Aşık oldın ey könuı emdi rah-i meyhane tut.
Mest olıb, sakl ayagını öpib peymane tut.
Ey ki dersen aşna, biganedin körmey zarar,
Alem ehlidin öziftni bir yolı blgane tut.
Hüsn-i ışk eyler sen-i hakisteriftni tfitiya,
Şerncidin küymekni kesb et, mezheb-i pervane tut.
Ger tiler bolsafi hevadis şahbazıdın eman,
Çugz yaftlıg ey köftül, bir gfişe-i vlrane tut.
Daniş u fehm u hıred, sabr u sükfin u akl u hfiş,
Barçanı pervane-i şernc-i ruh-ı canane tut.
Bo lma gir u darga magrfir ger akıl esen,
Devlet-i dünyanı uyku farz kıl, efsane tut.
Eylegil abad tevfik u adalet mülkini,
Nadire, mevla yolıda himmet-i merdane tut.
ÜVEYSİ (1779 - 1845)
171
Asıl ismi Cihan olan şairin mahlası Üveysi-bazen Veysi- olup, 1779 yılında
bugün Özbekistan'ın sınırları içinde bulunan Margılan şehrinde, kültürlü bir
ailede dünyaya gelmiştir. Babası Sıddık Baba Kaynar Divane, aslen Kasantı olup
Margılan'a sonradan göçüp gelmiştir. Annesi Çinnibibi de eğitimli biri olup, kız
çocuklarının eğitildiği mahalle mektebi sahibidir. Şair, ilk eğitimini annesinden
almış ve annesinin mektebinde önce kalfa, daha sonra annesiyle birlikte burada
eğitici olmuştur. Ağabeyi Ahuncan'dan şiir nazariyesi dersleri almış ve bilhassa
aruz ve muamma sanatlarını mükemmel olarak öğrenmiştir.
Üveysi, Hacıhan adlı bir beyle evlenmiştir. Bu evlilikten Muhammed adında
bir oğlu ve Kuyaşhan adında bir kızı dünyaya gelmiştir. Oğlu daha sonra Mecnun,
kızı da Haki mahlasıyla şiir yazmışlardır. Üveysi'nın torununun çocuğu olan
Halcan Hanım' ın ( öl. 1965) belirttiğine göre, şair ve çocukları hayatları boyunca
çok zor şartlar içinde yaşamışlardır. Üveysi daha sonraki yıllarda son derece cahil
olan kocasından ayrılmış, bir müddet için babasıyla yaşamış ve sonrasında da
kendi arzusuyla Kokand'a5 taşınmıştır.
Bu şehrin adı hem Kokand hem de Hokand diye geçer.
172 SELAHİTTİN TOLKUN
Kokand sarayındaki edebi muhite girerek şiir sohbet ve yarışmalarına katılmıştır.
Şairin saraya girmesi hakkında değişik rivayetler vardır. Bazılarına göre
şairi, bizzat yukarıda anlatılan Nadire saraya davet etmiştir. Bazıları da şairin bizzat
saraya giderek şiirlerini içeriye gönderdiğini ve hem Ömerhan'ın hem de
etrafındaki şairlerin takdirini kazandığını söylemektedir. Netice olarak Üveysi
saray şairleri arasında yer almıştır. Şair ayrıca Kokand sarayındaki Nadireve diğer
kadın şairlere şiir eğitimi vermiştir. Çağdaşı olan kadın şair Dilşat Atın'ın bildirdiğine
göre Üveysl, Nadire ile birlikte Kanibadam, Hocend, Öretepe, Taşkent ve
Andican gibi şehirlere seyahatte bulunmuştur. Kokand şehrinin 1842 yılında
Buhara emlri Nasrullah Han'ın eline geçmesi üzerine şair Margılan'a dönmüş ve
ömrünün sonuna kadar burada kalmıştır (1845). Üveysl saray çevre-sinden olmasına
rağmen, saraydan fazla yardım görmemiş ve ömrü zorluklar içerisinde geç-
miştir.
Üveysi, handan bir fayda göremeyince sarayı terk etmiş, oğlu Muhammed
ve kızı Kuyaşhan ile birlikte çiftçilik yapmaya başlamıştır. Ancak bir zaman sonra
oğlu, han tarafından Kaşkar'a sürgün edilmiştir. Şairin hayatı yalnızca sürgündeki
oğlunu görememek ve maddi yokluk çekmekle kalmamış, kızı Kuyaşhan da arkasında
tek kızı Hadicebibi'yi bırakarak bu alemden göçmüştür.
Üveysi, tarunu Hadicebibi'yi hem oğlu, hem de kızının yerine koyarak
yetişirmek istemiş fakat -ne yazık ki tarunu henüz on birine basmadan- 60 yaşlarında
iken doğum yeri olan Margılan 'da vefat etmiştir. Şairin soyu halen devam
etmektedir.
Üveysi'nin dört divan hazırladığına dair bilgilere rastlanmaktadır. Ancak bu
divanların el yazmaları bulunamamıştır. Müstensihler tarafından istinsah edilen üç
divanın el yazması Andican Pedagoji Enstitüsü kütüphanesindedir. ı 960'larda
bulunan bir divanı 404 sayfadan ibaret olup 5628, diğer divanı ı61 sayfa olup
2093 beyit ihtiva eder. ı 870-71 yıllarında istinsah edilen üçüncü divanı 228 sayfa
olup, içindeki şiirlerin türleri aynı değildir. Bunlardan Halcanbibi Magzi Hanım
tarafından istinsah edilen yazınada diğerlerine göre 300'den fazla şiir vardır.
Üveysi'nin, Biriini Enstitüsü'nün el yazmaları bölümünde saklanan divanında 269
gazel, 29 muhammes, 55 müseddes, 1 murabba, çistan ile Kerbelaname veya diğer
adıyla Dastan-ı Hasan ile Hüseyn ve Viikıdı-r Muhammed Alihan adlı eserleri
mevcuttur.
Şairin eserlerinde, devrin kadınlarının durumu anlatılmıştır. Bunlar, hayatı
seven ancak zorluklardan şikayet eden, vefalı, bilgili ve akıllı kadınlardır. Şair,
kahramanlarının şahsında sadakat, tevazu gibi faziletleri ön plana çıkararak
yüzsi.izlük, sebatsızlık gibi huyları yermiştir.
Şairin eserlerinde çok güzel bölümterin yanı sıra, zaman zaman düşükliikiere
de rastlanır. Şiirlerinde yeri geldikçe atasözleri, bilmeceler, hikmet! i sözler
kullanmıştır. Şiirlerinden ayrı olarak Viikrat-ı Muhammed Alihan destanında,
Kokand hanının doğuımı ve Kaşkar'a yaptığı askeri sefer anlatılmıştır.
ÇAGATAY EDEBiYATININ İKİ KADlN ŞAİRİ 173
Üveysi'nin Hz. Peygamber'in torunları Hasan ve Hüseyin için yazdığı
destanlar bazı kaynaklarda Kerbeldndme. 1960'da hazırlanan bir doktora tezinde
Şeyhzade Hasan Hakkmda Ddstdn ve Şeyhzade Hüseyn Hakkmda Ddstdn diye
adlandırılmıştır. Ancak bu destanlar Ekim ihtilali'nden önce Kildb-ı Üveysi adıyla
yayınlanan kitabın sonuna isimsiz olarak eklenmiştir. Bu destanlarda Hz.
Peygamber'in torunlarının hayatı ve onların başlarına gelenlerden dolayı şairin
üzüntüsü anlatılmıştır.
Üveysl, en çok Neval ve Fuzüll'nin6 gazellerini tahmis etmiştir. Şiirlerinde
bu şairlerden başka Nesiml, Vidadi ve Vakıf gibi Azerbaycan-Anadolu şairlerinin
de tesiri görülmektedir. Bundan dolayı zaman zaman Batı Türkçesi unsurları olan
kiyen "giyen" (kiygen yerine); çeken (çekken yerine); bize, size (bizge, sizge
yerine) vb. kelimeleri kullanmıştır.
Aşağıda şairin, Taşkent'e yayınlanan Uvaysiy Şe 'riyatidan ve Uvaysiy
Köngil Gülzarı adlı eserlerde yer alan gazellerinden örnekler yukarıda Nadire'nin
şiirlerinden örnekler verilirken takip edilen ustılle verilmiştir.
Mefacilün 1 Metacil ün 1 Mefa0 ilün 1 Mefacilün
Meni rüsva kılan kimdür ki bir slınln beden nazik.
Salan başıınga sevdil kiındür, ol gül pirehen ı'tızik.
Hayali kirse köillünıge çıkar dtinya u dun mihri,
Kılıbdur akıbet, ey dostlar, hem bl-vatan nazik.
Ki sabrıın tırnagıda her küni yüz kulı-i gaın kazdım
Meniı'i aldımdadur Ferhad aciz, kuhken nazik.
Kadın nazik, kaşıf! nazik. közün nazik, lebin nazik,
Tilin nazik, sözün nazik, tişifi dürr-i Eden nazik.
Hatındur sebze-i reyhan, lebindür kevser endaını,
Müjen bustan, yüzin gül, misl-i gülzar-ı çeınen nazik.
Başındın ta ayagınga karap tursam, berin nazik,
Hususen gabgabın astıda ol zir u zekan nazik.
İki nergis, iki köf!ül, iki ten, ikki can birle
Birin birni haınel eylep, kılalı encümen nazik.
Bu konuda bk. St:lahitıin Tolkun: "Özbek Edebiyatında Fuzfıll Tesirleri", TDED. c. XXVIII.
Istanbul 1998. s. 4 79-504.
174
Üveysi, öz- özifiçe sözleme, tıygıl zebanıiinı
Mebada kelmesün nazik dilige sözlegen nazik.
* * *
Facilün 1 Meracil ün 1 Facilün 1 Me!acilün
Mihnet u elemlerge mübtela Üveysimen.
Kayda derd eli bolsa, aşina Üveysimen.
istedim bu alemni, tapmadım vefa ehli,
Barçadın yumıp közni, müddea Üveysimen.
Öz dilin taalukdın bend kıl Huda sarı,
Ta degil keçe-kündüz masiva Üveysimen.
Keçeler figanımdın tınmadı kevakibler,
Arz ta sema üzre macera Üveysimen.
Ta körip harabatın, ta'n etme ey zahid,
Bir nefes emes hali, iktida Üveysimen.
Fakr bargahıga koysa ger kadem her kim,
Baş anakerek bo lsa, can fida Üveysimen.
"Veysi bi-riyazet" deb, sehl tutma, ey arif,
Işk ara nihan derdi bi-deva Üveysimen.
KAYNAKLAR
SELAHİTTİN TOLKUN
i. Qasımov- A. Valixanov: Uvaysiy Köngil Gülzarı, Taşkent 1983, 272.
J. Eckmann: "Çağatay Edebiyatının Son Devri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
Belleten 1963, Ankara 1964, s. 121-156.
M. Qltdirova: Nadirii Şe 'riydtidan, Taşkent 1980, 112.
M. Qadirova: Uviiysiy Şe 'riyatidiin, Taşkent, 1980, 127.
T. Calalov: Özbek Şairalar i, Taşkent 1960, 344.
Üç Şaira, Taşkent 1958, 68.
V. A. Abudllliyev: Özbek Adiibiyalı Tarixi, c. 2, Taşkent 1980, 348.

Konular