Cevad Hey'et'e
Yarıya bölünmüş ana vetenin
Bu gün senden umur derdine melhem.
Qardaş, qoşalaşdı si/ahm senin;
Gündüzler-bıçaqdır, geceler-qelem.
Bahtiyar Vahabzade
Türk dünyası, tarih boyu insanlıga ilmin ve medeniyetin gelişmesinde
hususi hizmetleri olan büyük şahsiyetler bahşetmiştir. Bu şahsiyetlerin
faaliyet sahaları, yalnız bir halka, bir millete mahsus olmayıp bütün insanlıga
yönelik olmuştur. Fariibi, lbn-i Sina, Nizarnı, Fuzuli, Yunus Emre, Gazali, Ulug
Bey, Katip Çelebi gibi ilk akla gelen simaların insanlığa hizmet ananesi çağdaş
dtinyamlZda da devam etmektedir.
Türk dünyasının yetiştirdigi, kendi atalarının ananesini Iiyakatle devam
ettiren büyük şahsiyetlerden biri de hiç kuşkusuz meşhur cerrah, Türkolog,
edebiyatçı ve tarihçi Doktor Cevad Hey'et'tir.
Cevad Hey'et 24 Mayıs 1925 yılında Tebriz'de dünyaya gelmiştir. Babası
Mirza Ali Hey'et devrinin önemli simalarındandır. O, İran Meşrutiyet inkılabının
öncülerinden olmuş, başkanlıgını yaptlgı heyet, Mehmedeli Şah tarafından
lagvedilmiştir. Meşrutiyetin yeniden kazanılmasında müstesna roloynamıştır.
Sonraki zamanlarda İran adliyesinin kuruluşuna iştirak etmiş, başsavcılık, temyiz
mahkemesi başkanlıgı, adalet bakanlığı ve birçok üst düzey devlet görevlerinde
bulunmuştur.
Mirza Ali Hey'et Türk dünyası ve Müslüman devletleri arasında dostluk,
birlik, manevi ve medeni ilişkilerin gelişmesinde öncülerden biri olmuş, bu birlik
idealini kendi çocuklarına da telkin etmiştir. i 919'lu yıllarda Osmanlıda kurulan
"İttihad-ı İslam" cemiyetinin İran'daki temsilcisi durumundadır. Aynı yıllarda
Ermenilerin Nahçıvan'ı işgal etmeleri Uzerine İran'dan gönderilen yardım heyetinin
başkanı da odur. Böyle önemli bir çok heyete başkanlık ettiği ve başarılı sonuçlar
aldığı için kendisine heyet mahlası takılmış ve bu mahlas sonraları "Hey'et" nesiine
soyadı olmuştur.
Mirza Ali Hey'et'in, öz evlatlarına hususiyle oğlu Cevad'a kalan en degerli
mirası vatan ve millet sevgisi olmuştur. Cevad Hey'et babasını, kendisinin hocası,
* Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
-288- S. Bekki: Doktor Cevat "ey'et 75 Yaşında
üstadı ve manevi rehberi kabul etmiş, babası Mirza Ali Hey'et'in idealleri daima
onun hayat yolunu aydınlatmıştır.
Annesi Me'sume Sultan, Fürug tayfasının lideri, tanınmış din alimi Hacı
Mirza Muhammed'in kızıdır. Cevad Hey'et'te dilimize ve edebiyatımıza karşı
büyük bir merakın uyanmasında annesi Me'sume Sultan'ın ona çocukluğunda
aktardığı folklorik malzemenin de önemli tesiri olmuştur.
Cevad Hey'et ilkokulu Tebriz'de, orta ve lise tahsilini Tahran'da harp
okulunda tamamlayarak 1941 'de Tahran Üniversitesinde tıp tahsiline başlar. İkinci
yılın sonunda babasının da izniyle Türkiye'ye gelerek İstanbul Üniversitesinde
öğrenimine devam eder. İstanbul'da kaldıgı sürece, Türk halklarının tarih ve
edebiyatıyla da yakından ilgilenir. 1946 yılında fakülteden mezun olan Cevad
Hey'et, üç yıl süreyle yine İstanbul Üniversitesi ikinci cerrahi kliniğinde ihtisas
yapar. İhtisasına devam etmek üzere Paris'e giden Cevad Hey'et üç yıl da orada
öğrenimine devam eder. 1952'de uzman cerrah olarak iran'a döner. 1953 yılında
işçilere mahsus Hidayet ve Adliye hastahanelerinde cerrahı klinikleri açar ve başarılı
çalışmalara imza atar. 1954 yılında kapalı kalp ameliyatı, 1956'da - İran'da ilk defa
olmak üzere - aort kapağı ameliyatı, 1962'de açık kalp ameliyatı yapar. i 969'da
hayvanlar üzerinde ilk kalp nakli ameliyatını gerçekleştirir. Tıp sahasında gösterdigi
bu yüksek başarıları, devlet tarafından i. derecede devlet nişanı ile ödüllendirilir.
Cevad Hey'et'in tıp sahasında göstermiş olduğu bu başarılar onundünyaca
tanınmasına vesile olur.
Cevad Hey'et'in 1964'te Daneşe-pezeşki (Tıp Bilimi) adıyla çıkarmaya
başladıgı iki aylık dergi on iki yıl devam eder. Bu önemli tıp dergisi, i 976'da
Mehemmed Rıza'nın şahlığının 50. yıldönümü ile ilgili makale yayımlamadığı için
İttilaat (MUli tehlükesizlik = Milli istihbarat) bakanlığı tarafından kapatılır. 1957
yılından itibaren bibliyografYa kısmında verdiğimiz tıpla ilgili eserleri yayımlanan
Cevad Hey'et 1983 'te Paris Uluslar arası Cerrahi ık Akademisinin üyesi seçilir.
Yüzden fazla makalesi dünyanın önemli tıp dergilerinde yayımlanır.
Ta öğrencilik yılarından itibaren fiziki sağlamlık ile manevı sağlamlık
arasında bir bağlantı olduğunu düşünen görkemli alim, menfur şah rejiminin zulmü
altında ezilmiş olan halkı için birinci derecede manevi sağlamlığın olması
gerekliliğine inanır. Büyük ve şerefli geçmişe sahip olan halkının dilinin, tarihinin,
edebiyatının yasak olması, ana dilinde okul, kitap, gazete ve dergi olmamsı ve
halkının toptan cahillige mahkum edilmesi Cevad Hey'et'in yüreğinde onulmaz
yaralar açar.
İran devriminden sonra, 1979 yılında Cevad Hey'et, yarım asırdan fazla
yasaklanmış ve köreltilmiş olan kendi halkının dilini, edebiyatını diriltmek ve
soydaşlarına öğretmek için kendi gibi' düşünen arkadaşlarİyla birlikte Varlıkı
Derginin tanıtımı için bkz., A. Bican Ercilasun, "Tahran'da Çıkan Türkçe Bir Dergi:
Varlık", Türk Dünyası Üzerine incelemeler, Ankara 1993, s. 3°°7311.
.....aA"-.U~··.,-,T!.-'U!.!..r!>!ki~va~t..;:ıA!.!..r2JBs~tl.!.!rm""a",-IB,,-,r-,-ı ""E.."ns",ti..,tU",s,.,U""D""erCiig""is.... i ",SB""V,,-I~ı6~E'-'rz"'u.!.!ru""m"-"2",OO""'ı~ ~-.289-
dergisini çıkarmaya başlar. Cevad Hey'et'in edebiyat dünyasına girmesi de bu
dergiyi çıkarmasıyla olur. Cevad Hey'et 21 yıldır, Varlık dergisinde Azerbaycan
halkının varlıgı ve onun sosyal problemlerinin halli konusunda durmadan
yazmaktadır. O, bir hekim olarak bir yandan insanların fiziki ağrılarını gidermeye,
hastalıklarını iyileştirmeye çalışırken. diğer taraftan da bir Türkolog ve edip olarak
kendi halkının manevi dertlerini, psikolojik rahatsızlıklarını tedavi etmeye
çalışmaktadır.
Doktor Cevad Hey'et, Varlık dergisindeki yazıları, aşağıda künyelerini
verdiğimiz kitapları ve beş dilde yayımlanan makaleleriyle dünya ve Türklük
aleminde haklı bir şöhrete sahip olmuştur. Onun insanlık ve' Türklüğe hizmeti
yazdıklarıyla sınırlı değildir. i 940 yılında babası Mirza Ali Hey'et ve kardeşi
Firuz'la beraber Türk-İran Dostluk ve Medeniyyet Cemiyeti'ni kurar. i 993 'te
Tahran'da açmış olduğu Türk Kültür Merkezi ile Türk kültürünün İran'da
tanınmasına ve bu vesileyle Türkiye-İran-Azerbaycan arasındaki dostluğun
gelişmesine katkıda bulunur.
Dünyaca tanınan görkemli alim, -babası gibi- Karabağ'da Ermeni zulmüne
uğrayan Türklere yardıma koşanların da başında yer alır. Bir yandan İran'a sığınan
Karabağlı göçmenlere maddi açıdan yardım ederken diğer taraftan da Azerbaycan'ın
haklı davasını katıldığı uluslar arası toplantılarda dile getirir.
Görkemli alim, Azerbaycan ilim ve medeniyetinin inkişafı, İran-Azerbaycan
ilişkilerinin kuvvetlendirilmesi yolundaki gayretlerinden dolayı birçok nişana layık
görülmüştür: Azerbaycan Milli Yaradıcılıq Akademisinin Fahri üyeliği (1991); M.
E. Resulzade adına Bakü Devlet Üniversitesinin (1992), N. Nerimanov adına Tıp
Üniversitesinin (1994), Xezer Üniversitesinin (1995) fahri doktorluğu; Azerbaycan
E.Ahundov Edebiyat Enstitüsünün (1982), N. Tusi adına Azerbaycan Pedagoji
Üniversitesinin (1993), Azerbaycan Üniversitesinin (1996) fahri profesörıüğü.
Ayrıca Azerbaycan Yazıçılar Birliğinin "M. F. Axundov adına mükafatı"na, (1991),
"Dede Qorkut" Assosiasiyası'nın tesis ettiği "Mehmed Araz" ödülüne (1994) layık
görülmüş ve bu ödüllerin maddı mükafatını Karabağlı göçmenlere harcamıştır.
İstanbul Üniversitesi Doktor Cevad Hey'et'e fahri Türkoloji (23.01.1997) ve Tıp
Doktoru (12 Mart 1997) payesi vermiş, Türk Dil Kurumu da Cevad Hey'et' i
08.06. i 996 tarihinde Şeref Üyeliği 'ne seçmiştir.
Doktor Cevad Hey'et halen Atatürk Küitür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu,
Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı tarafından çalışmaları sürdürülen "Türk Dünyası
Edebiyatı" projesinde görevlidir ve "Edebiyat Kavramları Ve Terimleri
Ansiklopedik Sözlüğü"nün hazırlanmasında başkan yardımcılarından (İran) biri
olarak çalışmaktadır.
Azerbaycan'ın ünW yazarı Anar, Dokror Cevad Hey'~t ve Varlık dergisi
hakkında aynen şöyle diyor: " ...Boşuna deyil ki, Cavad Bey temelini goyduğu ve
uzun iııer boyu müxtelif çetinliklere dözerek yaşatdığı dergini de 'Varlıq'
adlandırmıştır. Varlıq"hayat, kainat, dünyada gördüyümüz ve yaşadığımız her şeyin
-290- S. Bekki: Doktor Cevat Hey'et 75 Yaşında
küllu demektir. Amma Cavad Hey'et'in bu adla neşr etdirdiyi jumal, ilk növbede,
İran dövletinin içinde öz milli medeniyyeti, edebiyyatı, dili olan bir xalqınAzerbaycan
Türklerinin Varııgı demektir....Cavad Hey'et'in ÖZÜTIün varlığı ve neşr
etdiyi "Varlığ"ın varlığı me'neviyyat dünyamızın yaşaması, zenginleşmesi,
qorunması demektir."
Bahtiyar Vahabzade'nin Cevad Bey hakkındaki duası, yalnızca kendisinin ve
30 milyonluk bir halkın değil, 250 milyonluk koca bir milletin arzusudur: "Ezizİm
Cavad Bey, o göze görünmez Xuda sene arzularını heyata keçirebilecek qeder ömür
versin. Eslinde senin arzuların 30 milyonluq böyük bir milletin arzularıdır."
Yukarıda kısaca hayat hikayesini verdiğimiz Doktor Cevad Hey'et'in tıp
dalında üç kitap, 60 makale; Türk dili, edebiyatı, tarih ve medeniyeti hakkında sekiz
kitap l80 civarında makale; çeşitli konulardaki görüş ve eleştirilerinin yer aldığı l5
polemik yazısı ve kendisiyle yapılan 21 röportaj olduğunu biliyoruz2. Bunların
dışında kendisi ve Varlık dergisi hakkında da bir çok ülke basınında 125 adet haber
içerikli yazı çıkmıştır. Biz burada sayın Hey'et'in tüm bibliyografyasını vermek
yerine -ki ileride yayımlamayı planladıgımız kitaba alacağız- kitap halinde
yayımlanan eserleri ile Türk okuyucusunun ulaşabileceği Türkiye'de yayımlanmış
olan çalışmalarının künyelerini vermekle yetiniyoruz.
Doktor Cevad Hey'et'in Eserleri
a-Tıbba Dair Kitapları:
l-Cerrahiye Dersleri, Tahran 1997 (Farsça)
2-Trombotlebitin Müalicesi, Tahran 1957 (Farsça)
3-Umumi Cerrablık, Tahran 965 (Farsça)
b-Türk Dili, Edebiyatı, Tarihi ve Sosyal Konuları Içeren Kitapları
l-Azebaycan Edebiyyatına Bir Baxış, Bakü 1993.
2-Azerbaycan Edebiyyat Tarixine Bir Bahış, 1. Cilt Tahran 1980; II. Cilt
Tahran 1990. Eserin birinci cildinin ikinci baskısı Varlık Dergisi, (Yıl 9, No 104-
1) tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır. Eser 1993 'te Bakü'de kiril harfleriyle de
yayımlanmıştır.
2 M. R. Hey'et, Cevad Hey'et'in Eserlerinin Bibliyografyası, Bıçaq ve Qelem (Doktor
Cavad Hey'et), (Yayıma hazırlayan Terane Tofık qızı) Bakü 2000, s. 203-225.
3 Eserin "13·15. Asırlar Azerbaycan Edebiyyatı" başlı~ını taşıyan bölümü Atatürk
Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ögrencisi Ömer Erden tarafından
Lisans tezi olarak çalışılmıştır. (Erzurum 1999). Eser, İrfan Murat Yıldırım tarafından
Kardaş Edebiyatlar Dergisi, Sayı 7 (Erzurum 983) s.41-43 'te tanıtılmıştır.
---!:!A,,-,U.ı<··''-..,T!..!ıı!!.!r.!!ki!l·y.!!a~tA~r~a~şı~lrc!!m!!.!a!!!la!.!.r.ı..1 E~n~ş~ti~tıı~s.!!.ıı-"D~e~rg",iş!.!..i ....S"'a...,yl'-'I""6-'E""r"'z...ur...,u"'m....,.20"'O'-'1 ...:-291-
3-Azerbayean Şifahi Xalq Edebiyyatı, Tahran i 988. Eser, Nurabbas
Aslanov tarafından i 990 yılında Bakü'de kiril harfleriyle yayımlanmıştır.
4-Edebiyyatşünasliq, Tahran 1995; Bakü 19975
S-İki Dilin Müqayesesi, Bakü 1989. Bu eser, Müqayisetul-Lügeteyn adıyla,
Tahran i 984'te Farsça olarak yayımlanan eserin Azerbaycan Türkçesine çevirisidir.
6-Müqayisetul-Lügeteyn, Tahran i 984. Farsça olarak yazılan eser Varlık
Dergisi'nin eki olarak yayımlanmıştır.
7-Türk Dili ve Leheelerinin Tarixine Bir Bahış, Tahran 1987. Kitabın
Farsça ismi, Tarih-i Zeban ve Lehçehay-ı Ttirki'dir6.
8-Türklerin Tarix ve Medeniyyetine Bir Baxış, Tahran i 986-877.
Yukarıda sıraladıklarımızın dışında Sayın Hey'et' in Garp Felsefesi Tarihi
adlı bir kitabının Edebiyatşinaslık adlı kitabında yayıma hazır olduğu haber
veriliyorsa da kitap henüz yayımlanmamıştır.
c-Cevad Hey 'et 'in Türkiye 'de Yayımlanmış Çalışmaları
I-Kitaplar
I-Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış, (Aktaran, Melek
Müderriszade), Kültür Bakanlığı Yayımları, Ankara i 996, 192 s.8
2-BiIdiriter-Makaleler
4 Bu eser Alatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde
Prof. Dr. Bilge Seyidoglu tarafından. Semih Bilici ve Erdal Özgüner'e Lisans Tezi
olarak hazırlatılmıştır. (Erzurum J999)
5 Bu eser Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde
Prof. Dr. Bilge Seyidogıu tarafından, Meryem Aydın-Dursun Atlı ve Bülent Emir'e
Lisans Tezi olarak hazırlatılmıştır.( Erzurum 1998); Eserin tanıtımı "Dr. Cevad Hey'et'in
'Edebiyatşinaslık' Adlı Kitabı Üstüne", başlıgıyla Selahaddin Bekki tarafından Bilge
Dergisi Bahar 12 (Ankara 1997) s.77-78'de yapılmıştır.
6 Eserin tanıtımı için bkz., A.Bican Ercilasun, Türk Kültürü, Sayı 295, (Kasım 1987), s.51-
53.
7 KitapJa ilgili geniş bilgi Cevad Hey'et'in Türkiye'de yayımlanmış çalışmaları adlı kısımda
verilmiştir.
8 Kitabın orijinal ismi; Türklerin Tarih ve Ferhengine Bir Bahış'tır. İlk baskısı Tahran
1987 tarihini taşımaktadır ve Varlık Dergisi'nin ilavesi olarak yayımlanmıştır. Eser,
1993'te Bakü'de Dr Elmira Mirzayev tarafından kiril alfabesiyle yayımlanmıştır. Eserin
son baskısı Varlık Dergisi'nin özel sayısı olarak (VıI 20, No 11-4) Tahran 1998'de bazı
ilavelerle yayımlanmıştır.
-292- S. Bekki: Doktor Cevat Hey'et 75 Yaşında
I-"Azerbaycan Türkçesinin Tarihi", Türk Kültürü, Sayı 294, (Ekim 1987),
s.16-34.
2-"Azerbaycan'ın Adı ve Sınırları", Avrasya Etütleri Dergisi, yaz 2,
(1994), s.94-1009
3-"Azerbaycan'ın Türkleşmesi ve Azeri Türkçesinin Teşekkülü", Yeni
Türkiye (Türk Dünyası Özel Sayısı II), Yıl 3, Sayı 16, (Temmuz-Agustos 1997),
s.1645-1650.
4-"Azeri Edebiyatı", maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
İstanbul 1994 10
5-"Baku Seferi" Türk Yurdu, cilt 10, nr. 31 (378), (Nisan 1990), s.62-63
6-" 1906-1988 Şehriyar", Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi,
Sayı 5, (1989), s.29-37.
7-"Dede Korkut Destanlarının Yaratıldıgı çag ve Bölge Hakkında Birkaç
Söz", İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, (Ankara,
1-7 Temmuz 1993), Ankara 1995, s.253-259.
8-"Eski Türklerde Takvim ve Nevruz Bayramı", Türk Dünyasında Nevruz
Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, (Elazıg, 18-20 Mart 1999), Ankara
2000, s.157-161.
9-"Fars" (İran'da eyalet ve eskiden burada yaşayan kavim), maddesi,
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 12, İstanbul 1995, s. 174-176.
i O-"Fuzı1li'nin Söz Dagarcıgı", Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı 2,
(Ankara 1988), s.101-112
II-"Genceli Nizarnİ'nİn 'Hamse'sİnde Türkçe Sözler, Mefhumlar ve
Atasözleri", Milli Kültür, Sayı 90, (Kasım 1991), s.56-63.
12-"Horasan Türkçesi" Türk Dünyası Dergisi, Sayı 5, 1994
13-"Muhammet Emİn Resulzade", Milli Kültür, Sayı 87 (Agustos 1991),
s.34-38.
14-"Nevruz Bayramı İran'da", Nevruz, (Türk Kültüründe Nevruz
Uluslararası Bilgi Şöleni -Sempozyumu- Bildirileri), (Ankara, 20-22 Mart 1995),
Ankara 1995, s. 119-125.
9 Bu makale aynı isimle, Çağdaş Azerbaycan Dergisi. Sayı 4-5, (l994)'te yayımlanmıştır.
i O Adı geçen madde henüz yayımlanmamıştır. 'Azerbaycan' maddesinde 'Türk edebiyatı'
maddesine gönderme yapılmaktadır.
~A,,-.U~··.,--,l~·U!!..rki~·.ı.ya!!t..oA!!..ra!!sşwtı.!.!rm~a!!.!.ı!!.!aro!-lEE~ns'""tiwtiı",,'S.!!.Ü""D""erClig""is,-i~Sa...,y,,--ı ""'16'--"'E'-'rz"'u....,ru'-"m"--"'2"'0I!..!1l~ ----.:.-293-
i 5-"Nevruz Geleneği ve Azerbaycan", Türk Kültüründe Nevruz
Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, (Ankara, 20-22 Mart i 995), Ankara 1995,
s.125.1 i
16-"üğuzname veya Mecmaü'I-Emsal-i Mehmed Alİ", Türk Kültürü, , Sayı
307. (Kasım 1988), s.38-43.
17-"Türklerde Alfabe Meselesi", Milli Kültür, Sayı 78, (Kasım 1990), s.16-
18.
18-"Türklerin Tarihinde Renklerin Yerİ", Nevruz ve Renkler, (Türk
Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, i 9-2 i Mart 1996),
Ankara 1996, s.55-63.
i 9-"Ya Rab Bu Karanlık Gecenin Yoh mu Sabahı? Nur İstiyoruz Sen Bize
Yangın Veriyorsun" (S. Demirel'e Mektup) Azerbaycan Kültür Dergisi, Ağustos
1994
20-"20' inci Asrında Güney Azerbaycan Edebiyatı", Türk Kültürü, Yıl
XXIV, Sayı 272, (Aralık 1985), s. (35-45) 489-49912.
KAYNAKLAR
I-ERCILASUN, A. Bican, "Tahran'da Çıkan Türkçe Bir Dergi: Varlık",
Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Ankara 1993, s. 300-3 i I.
2-Tofik qızı, Terane, Bıçaq ve Qelem (Doktor Cavad Hey'ct), Bakü 2000,
226 s. (Kitap, Doktor Cevad Hey'et'in 75.Yaş Gününe Armağan olarak
hazırlanmıştır.)
3-Gasımlı, Muherrem, Doktor Cevad Hey'et, Bakü 1995, 2i 6 s. (Kitap,
Doktor Cevad Hey'et'in 70.Yaş Gününe Armağan olarak hazırlanmıştır.)
i i Bu künye, A. Turan-İ. Dilek'in hazırlamış oldukları 'Bir Bibliyografya Denemesi', Türk
Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri, (Ankara, i 9-2 i Mart i 996), Ankara
1996, s.369-39 i, adlı çalışmada yer almakladır. Ancak adı geçcn kaynakta böyle bir
bildiri yoktur.
12 Aynı adla, Azerbaycan Dergisi, Sayı 253, (Eylül 1985), s.25-30'da yayımlanmıştır.