SUNGUR TÜRKLERİ VE DİLLERİ
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 214
KIRKLARELİ ÜNİVERSİTESİ
THE SONQOR TURKS AND THEIR LANGUAGE
ABSTRACT
It is known that, geography of Iran is very important for Turkish history from ancient times.
Throughout its history, this geography managed by various Turkish states is still have the same
importance. Studies on the Turkish communities in Iran accelerated in recent years. In this way,
our knowledge of the region is also increasing day by day. Sungur Turks who lives in Kermanshah
Province of Iran constitute the basis of this study are also a Turkish community. The study
provides general information about the Sungur Turks with examples of the phonetic and
morphologic characteristics of Sungur Turkish. Information about the sociolinguistic view of
Sungur Turkish has shared with community of science. Finally, text examples which belongs to
Sungur Turkish has given and visual material added to the end of the article which are compiled
from the people in the area.
Keywords
Iran, Sungur Turks, Sungur Turks, South Azerbaijan.
ÖZET
İran coğrafyasının Türk tarihi açısından eski tarihlerden beri çok önemli bir yere sahip olduğu
bilinmektedir. Tarihsel dönem içerisinde çeşitli Türk devletleri tarafından yönetilen bu coğrafya
günümüzde de aynı öneme sahiptir. İran’daki Türk toplulukları ile ilgili yapılan çalışmalar son
yıllarda hızlanmıştır. Bu sayede günden güne bölge hakkındaki bilgilerimiz de artmaktadır. Bu
çalışmanın esasını oluşturan Sungur Türkleri de İran’ın Kirmanşah eyaletinde yaşayan bir Türk
topluluğudur. Çalışmada Sungur Türkleri hakkında genel bilgiler verilmiş, ardından Sungur
Türkçesine ait bazı ses ve şekil özellikleri örneklerle birlikte sıralanmaya çalışılmıştır. Sungur
Türkçesinin toplumdilbilimsel görünümü hakkında bilgiler aktarılarak Sungur Türkleri ve Sungur
Türkçesi hakkındaki bilgiler bilim âlemiyle paylaşılmıştır. Son olarak da Sungur Türkçesine ait
metin örneklerine yer verilmiş ve bölgedeki kaynak kişilerden derlenmiş görsel malzeme yazının
sonuna eklenmiştir.
Anahtar Sözcükler
İran, Sungur Türkleri, Sungur Türkçesi, Güney Azerbaycan.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 215
Sungur Etnonimi
Sungur Türkleri İran’ın Kirmahşah iline bağlı küçük bir şehir olan Sungur şehrinde yaşamaktadırlar.
Kirmahşah’ın yaklaşık 70 km kuzeydoğusunda bulunan ve bölgenin de adı durumunda olan Zagros
dağlarının hemen eteklerinde yer almaktadır. Kirmanşah’ın doğusundaki son şehir Sungur
geçildiğinde Hamedan’a bağlı ilk şehir olan Bahar’a ulaşılmaktadır.
Sungur kelimesi doğana benzeyen, yırtıcı, avcı kuş (Türkçe Sözlük 1998: 2042) anlamına gelmektedir.
Kelime, Divanü Lügatit Türk’te sonğkur olarak geçmekte ve sonkur kuşu, yırtıcı kuşlardan biri
(Mahmut 2006: 530) olarak açıklanmaktadır. Kutadgu Bilig’te ise kelime, suŋķur şeklinde geçmekte ve
sungur kuşu (Arat 1979: 409) olarak anlamlandırılmaktadır. Yeni Tarama Sözlüğü’nde geçen sungur
kelimesi hem anlamı hem de farklı yazılış şekilleriyle yer almaktadır. Sunġur, sunġar, ṣunķur, sunķur
şekilleriyle yazıya geçirilmiş olan kelime akdoğan anlamına gelmektedir (Dilçin 1983: 194). Ayrıca
Kutb’un Hüsrev ü Şirin’inde de kelime iki yerde suŋķur şekliyle ve yine yırtıcı kuş1
anlamında karşımıza
çıkmaktadır (Hacıeminoğlu 2000). Bölgede yapılan alan araştırmalarında kelimenin anlamının
kaynaklarda geçen şekliyle aynı olduğu tespit edilmiştir. Bölge halkı sungur kelimesini yırtıcı kuş,
‘şahin’ anlamında kullanmaktadır.
Kelimenin anlamına yönelik benzer anlamlandırmalar ortaya çıkmasına rağmen yazıya geçirilişi
konusunda farklı kullanımlarla karşılaşılmaktadır. Sungur Türkçesi ile ilgili araştırma yapılırken farklı
yazıya geçiriliş biçimleri tespit edilmiştir.
Sungur Türkleri ve dilleriyle ilgili ilk bilimsel çalışma Doerfer tarafından yapılmıştır. Halaçlar ve Halaç
Türkçesi üzerine araştırmalar yapmaya giden Doerfer, Sungur’a da uğrayarak bölgeden derlemeler
yapmış ve Sonqor Türkçesini keşfetmiştir. Doerfer toplamış olduğu bu derlemeleri yazıya geçirerek bu
konuyla ilgili ilk bilimsel makaleyi yayımlamıştır. Makalesinde kelime sonqor olarak yazıya geçirilmiştir
(Doerfer 1977: 43-56).
Doerfer’in ardından konuyla ilgilenen ve bölgeye konuyla ilgili araştırma yapmaya giden ikinci
araştırmacı Cevat Heyet’tir. Cevat Heyet araştırmalarının ardından konuyla ilgili kaleme aldığı
yazısında Doerfer’den farklı olarak kelimeyi sungur olarak yazıya geçirmiştir (Heyet 2002: 675-678).
Sungur Türkleri ve dilleriyle ilgili en son yapılmış bilimsel çalışma Christiane Bulut’a aittir. Bulut’un
bölgeye giderek yaptığı incelemeler sonucunda kaleme aldığı yazısında da yine adı geçen kelime
sonqor olarak yazıya geçirilmiştir (Bulut 2005: 241-269).
İnternet üzerinde tarama yapıldığında ise yazıya geçirilişteki farklılıklar daha da artmaktadır.2
Bütün bu yazıya geçiriliş şekillerinin ardından bölgede yapılan çalışmalarda Sungur şehrinde yaşayan
Sungur Türklerinin kelimeyi telaffuz ediş şekilleri suŋur ya da suŋğur olarak tespit edilmiştir. Türkiye
Türkçesi yazı dilinde arka damak, burun akıcısı /ŋ/ ve tonlu, sızıcı, gırtlak ünsüzü /ğ/ olmadığı için bu
yazıda kelimenin sungur yazı biçimi kullanılacaktır. Bu yazı biçiminin araştırmacılar tarafından
tekleştirilmesi konu ile ilgili araştırma yapan kişilerin bilgilere daha rahat ulaşması bakımından önem
arz etmektedir.
1
Necmettin Hacıeminoğlu’nun Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri adlı çalışmasında 908 ve 2979.
satırlarda Suŋķur şeklinde geçmektedir.
2
İnternet taramalarında Arap/Fars harfli metinler bir kenara bırakılır ve sadece Latin harfli yazılışlar dikkate
alınırsa çok çeşitli yazıya geçiriliş şekilleriyle karşılaşılmaktadır, örneğin, Sungur, Songur, Songor, Sonkur, Sunkur,
Sonqor, Sonqur gibi.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 216
Din ve Kültür
Sungur Türklerinin hemen hemen tamamı Şii’dir. İran’ın büyük bir kısmında olduğu gibi Sungur
Türkleri için de Şiilik önemli bir yer tutmaktadır. Sungur Şehrinde yaşayan diğer etnik gruplar için de
bu durum geçerlidir. Şiilik bu anlamda farklı etnik grupları aynı şemsiye altında toplayan birleştirici bir
unsur olarak göze çarpmaktadır. İran’ın resmi dili olan Farsça ve yine devlet tarafından önem verilen
Şiilik diğer etnik gruplar üzerinde bir güç oluşturmakta ve bu gücün altında Türkler ve diğer etnik
grupların Farslaşma süreçleri hızlanmaktadır.
Coğrafya ve Nüfus
Sungur Türklerinin yaşadığı coğrafya, yukarıda da belirtildiği gibi Kirmanşah’a bağlı ve yaklaşık onun
70 km kuzeydoğusunda bulunan küçük bir şehirdir. Zagros dağlarının hemen dibine kurulmuş olan
Kirmanşah, doğudaki son şehirdir. Sungur şehrinde yaşayan toplam nüfusun kaç olduğu konusunda
resmî bir rakam bulunmamaktadır. Daha önce sahaya gitmiş ve konu ile ilgili yazılar yazmış kişilerin
verdiği rakamlar şöyledir. Doerfer (1977) bu şehirde yaşayan Türklerin sayısını 35.000 olarak
göstermiştir. Daha sonra bölge ile ilgili yazı kaleme alan Cevat Heyet (2002) şehrin toplam nüfusunu
100.000 olarak belirtmiş ve bunların yaklaşık yarısının Sungur Türklerinden oluştuğunu kaydetmiştir.
Son olarak da Christian Bulut (2005) şehirdeki toplam Türk nüfusunun 40.000 civarında olduğunu
bildirmiştir. Bölgeye giderek araştırmalar yaptığımız 2009 yılında, bu konuya özel hassasiyet
göstermiş olmamıza rağmen, Sungur şehrinde yaşayan toplam Türk nüfusuna ait herhangi bir resmî
belgeye tarafımızdan ulaşılamamıştır. İran’ın bu anlamda nüfus bilgilerin yetersiz olması özellikle
etnik yapılara göre nüfus sayımının tam olarak bilinemiyor olması ihtiyaç duyulan bilgilerin elde
edilmesine imkân vermemektedir. 2009 yılı itibarıyla elimizde bulunan tek bilgi yerel kaynakların
tarafımıza sözlü olarak sunduğu bilgilerdir. Sungur şehrinin meclis üyelerinden edinilen sözlü bilgilere
göre Sungur şehrinde yaşayan toplam nüfus 42.000 civarındadır ve bu nüfusun yaklaşık 32.000’ini
Türk nüfusu oluşturmaktadır.
Doerfer’den bu yana kaleme alınmış yazılarda Sungur şehrinde yaşayan Türk nüfusunun sürekli
azaldığı görülmektedir. Nüfusun azalmasında çeşitli sebepler olmasına rağmen iki husus öne
çıkmaktadır. Bunlardan bir tanesi Sungur şehrinin tarım ve kısmen hayvancılıktan başka geçim
kaynağının bulunmaması sebebiyle verdiği yoğun göçtür. Şehirde yaşayan Türk nüfusu sürekli bir
şekilde dışarıya göç vermekte ve boşalan Türk nüfusunun yerine başka etnik gruplar geçmektedir.
Türk nüfusunun azalmasındaki diğer önemli sebep ise asimilasyondur. Resmi yazı dili olarak Türkçenin
kabul görmemesi, yeni nesillerin eğitimlerini Farsça olarak almaları ve farklı etnik gruplarla yapılan
evlilikler Türklük bilincinin giderek azalmasında önemli rol oynamaktadır.
Ayrıca Türk nüfusunun azalması konusunda belirtmekte yarar gördüğümüz bir başka konuda hem
bilgilerin güncellenmesi hem de göçün ne kadar hızlı bir biçimde gerçekleştiğinin açığa çıkarılması
açısından önemli olan Sungur şehrine bağlı olan Türk köylerinin durumudur. Tam bir sayı
verememekle birlikte 200’ün üzerinde köyün bulunduğu Sungur şehrinin sadece iki köyünde Türklerin
yaşadığı ve bu köylerin Türk köyleri olduğu bilgisi daha önce bu bölgede araştırma yapmış bilim
adamları tarafından dile getirilmiştir. Örneğin Doerfer (1977: 44) yazısında Sungur’a bağlı olan iki
köyden Ferhad-Han’da 200, Gurve’de ise 400 Türk’ün yaşadığını belirtmiştir. Cevat Heyet (2002: 675)
ise Sungur’da ve bazı köylerde Türkler yaşamaktadır derken parantez içinde Ferhad-han ve Gurve
köylerinden bahsederek buralarda Türklerin var olduğunu ve yaşadığını belirtmiştir. Son olarak da
aynı bilgiyi Christiane Bulut (2005: 241) da yineleyerek adı geçen iki köyde Türklerin yaşadığı bilgisini
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 217
vermiştir. 2010 yılında bölgede araştırma yaptığımız sırada bu iki köye gidilmiş ve Türk nüfusunun ne
durumda olduğu araştırılmıştır. Her iki köyde de 2010 yılı itibariyle artık Türk nüfusunun kalmadığı
tespit edilmiştir. Köylerde Türkçe bilen kişilerin var olmasına rağmen, bu kişilerle bizzat yapılan
görüşmelerde Türkçeyi şehre gidiş gelişleri sırasında öğrendikleri tespit edilmiştir. Türk olan ve
kendisinin Türk olduğunu söyleyen kişilere ise bu köylerde rastlanılmamıştır.
Tarihî Arka Plan
Sungur Türklerinin tarihi konusunda elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır. Sungur Türklerinin bu
coğrafyaya nereden ve nasıl geldiği konusunda ilk bilgi veren kişi Vladimir Minorsky’dir (1970).
Minorsky’e göre Sungur Türkleri bu coğrafyaya Moğol istilası döneminde gelerek yerleşmişlerdir. Bu
Türk topluluğunun reisi olan Sungur da Şiraz Moğollarının hizmetinde bulunmuştur. Minorsky’nin bu
kısa bilgisinin dışında yazısında başka bir kaynak veya ipucu bulunmamaktadır. Cevat Heyet (2002:
675) Sungur Türklerinin bu coğrafyaya Moğollar zamanında geldiğini Minorsky’nin yazısına atıfta
bulunarak belirtmiştir. Christian Bulut ise (2005: 241-242) Türklerin buraya Moğollar zamanında
geldiği bilgisinin genel kanı olduğunu belirtmiştir. Selçuklu zamanının meşhur beyi Sungur Bey’e ait
olduğu düşünülen gümbetin burada var olmasının da bu bilgiyi güçlendirdiğini bildirmektedir. Ancak
Sungur adının Türk hanedanlıklarında yaygın olması sebebiyle bu şehrin kurucusunun tespit
edilmesinin güç olduğunu da belirtmiştir.
Sungur şehri ile ilgili bir başka bilgiye göre bu coğrafyanın eskiden işlek ve uğrak bir yerdir. Özellikle
Tebriz’den Hacca gitmek isteyen Müslümanların bir geçiş noktası olan Sungur şehri, daha sonra
güzergâhların değişmesi sebebiyle bu özelliğini yitirmiş ve kenar bir şehir haline gelmiştir.
Otografi/Eğitim
İran’ın tamamında olduğu gibi Sungur’da da eğitimin tüm kademelerinde eğitim dili Farsçadır.
Dolayısıyla bölgede yaşayan Sungur Türkleri eğitimlerini Farsça olarak almaktadır.
Sungur Türkçesinin Türk Dili İçindeki Yeri
Sungur şehrinde yaşayan halkın büyük bir çoğunluğu üç dil, Türkçe, Farsça ve Kürtçe, bilmektedir.
Bölgede çok dilliliğin (multilingualism) hâkim olduğu ve bireyler arasında yaygınlaştığını söylemek
mümkündür. Bu çok dilli ortamda Türkçenin yaşam alanı sadece bireyler arasında ya da aile içindedir.
Türkçenin resmi dil olarak kabul edilmemiş olması ve Türkçe eğitim verilmemesi zaman içinde Türkçe
konuşurların sayısında azalmaya sebep olmaktadır.
Sungur Türkçesinin civar bölgelerde konuşulan Türkçeden farklı bir durum sergilemesi ve belli oranda
farklılıklar göstermesi, Sungur Türkçesinin tamamen yok olmadan önce tespit edilip kayıt altına
alınmasını daha da önemli ve öncelikli bir hale getirmektedir. Bu bağlamda 2009 yılında bölgeye
giderek sahadan gerekli belge ve bilgiler toplanmış ve tarafımızdan doktora çalışması olarak gerekli
incelemelere başlanmıştır.
Türk lehçelerinin tasniflerini incelediğimizde Sungur Türkçesini de içine alan tek tasnifin Lars
Johanson’un (Johanson 1998: 82-83) geliştirdiği dil tasnifi olduğu görülmektedir. Johanson’un dil
tasnifinde Sungur Türkçesi Güney-batı (Oğuzca) kolunun Güney Oğuz Grubu içine dâhil etmiştir.
Sungur Türkçesi
İran’ın resmî dili olan Farsçanın, diğer dillerle olduğu gibi Türk lehçeleriyle etkileşimi üst seviyededir.
Sungur Türkçesinin bölgede resmî olarak yazılıp konuşulamıyor olması, resmî bir dilin koruması
altında bulunmayışı doğal olarak süreç içerisinde Farsçadan etkilenmesine sebep olmuştur. Kelime
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 218
dağarcığının zayıflaması, birçok durumda Türkçe kelime yerine Farsça kelimelerin kullanılması, halkın
kelime bilgisinin günden güne zayıflaması bu etkileşim sonucu olarak ortaya çıkmış görünmektedir.
Ses Bilgisi
Sungur Türkçesine Ait Bazı Ses Değişmeleri ve Ses Etkileşimleri
Sungur Türkçesinde ünlü uyumu bulunmamaktadır. Ünlü sisteminin belirli kurallar dâhilinde
işlememesinin sebeplerinden biri Farsçanın etkisidir. Diğeri ise genellikle eklerin tek bir
biçimbirimden meydana gelmesidir. Türkçede tek biçimbirimli köklerde ses düzenine uyan çok
biçimbirimli eklerin kullanılması ve ünlü uyumu sistemi Sungur Türkçesinde görülmemektedir: gitmaǥ̆
‘gitmek’, ülmaǥi ̆ ‘ölmeyi’, danışırdıle ‘konuşurdular’, yazılle ‘yazarlar’, aǥrimiyen başe ̆ ‘ağrımayan
başa’, uǥ̆lire ‘oğlu da’.
Ne kalınlık-incelik ne de düzlük-yuvarlaklık uyumu bulunmaktadır/:/ buni ‘bunu’, minenunni
‘binenindir’, oḫi ‘oku’, oturirdi ‘otururdu’, aremu ‘adamın’.
Sungur Türkçesindeki /ķ/ tonsuz, süreksiz, arka damak ünsüzü, büyük oranda tonlu sızıcı /ǥ̆/
ünsüzüne dönüşmektedir./:/ aǥ̆ ‘ak’, ǥeranluǥ ̆ ̆di ‘karanlıktı’, durāǥ ‘dudak’, ̆ illıǥ ‘ılık’, ̆ turpaǥdĕ
‘toprakta’, danışmaǥ̆e ‘konuşmaya’.
Sungur Türkçesinde Arapça ve Farsçadan geçmiş olan alıntı kelimelerde kullanılan tonlu, süreksiz,
dudak ünsüzü /b/’yi, tonlu, sızıcı, diş dudak ünsüzü /v/’ye dönüştürme eğilimi vardır: duvare (Far.
دپاره) ‘tekrar’, tever (Far. تبر ) ‘balta’ , civınne (Ar. جيب) ‘cebinde’, qurvan (Ar. قربان) ‘kurban’,
vaḫçevānluǥ̆lerıne (Far. باغچوان) ‘bahçıvanlıklarına’
Sungur Türkçesinde kelime başı hariç tonlu, süreksiz, diş-diş eti ünsüzü /d/’nin, titrek, akıcı, sürekli,
diş-diş eti ünsüzü /r/’ye dönüşmektedir: diri ‘dedi’, aremi ‘adamı’, dere ‘dede’, deri ‘dedi’, yeru
‘yedin’, buri ‘budur’, biceri ‘birdir, aynıdır’.
Sungur Türkçesinde en sık karşılaşılan ses olayı son ses durumundaki burun akıcısı, sürekli diş-diş eti
ünsüzü /n/’nin düşmesidir./:/ Sıfrenu ‘sofranın’, senu ‘senin’, uǥlanu ̆ ‘oğlanın’, senne ‘senden’, unne
‘ondan’, aru ‘adın’, üzu ‘özün, kendin’, uşaǥu ̆ ‘uşağın, çocuğun’, yanerdu ‘yanardın’, diyerdu ‘derdin’,
me ‘ben’, se ‘sen’, içi ‘için’.
Sungur Türkçesindeki bildirme (-DXr) ve 3. şahıs çokluk ekinin (-lAr) sonundaki /r/’ler de sıklıkla
düşmektedir: Minenunni ‘binenindir’, giyenunni ‘gidenindir’, biceri (< bicedir) ‘birdir, aynıdır’,
yarımneri ‘yadımdadır, aklımdadır’, nemeri (< nemedir) ‘nedir ‘yazmişle ‘yazmışlar’, danışırdile
‘konuşurdular’, örgenmişdile ‘öğrenmiştiler’, qızdile ‘kız idiler’, suŋurluydıle ‘Sungurluydular’.
Sungur Türkçesinde geniş ünlüler daralma eğilimindedir: Un (< on ) ‘on’, öl- (< öl-) ‘öl-’, ul-
(< ol-) ‘ol-’, gür- (< gör-) ‘gör-’.
Biçim Bilgisi
İsimden İsim Yapmada Kullanılan Ekler
+an+: oǥlanler ̆ ‘oğlanlar’, uǥlan ̆ ‘oğlan’, oǥlanım ̆ ‘oğlum’, oǥlani ̆ ‘oğlu’, oǥlanni ̆ ‘oğlandır’.
+ce+: nece ‘nasıl’, birce ‘aynı; bir’, balaca ‘küçük’,
+çi+: yalançi ‘yalancı’, duşmençiluǥ ‘düşmanlık’ ̆ , elçiluǥıne ̆ ‘elçiliğine’, aremçi ‘ara
bulucu’, ülçi ‘elçi’, yüĺçi ‘yolcu’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 219
+daş+: qardaş ‘kardeş’, qardaşım ‘kardeşim’, qardaşe ‘kardeşe’, yúĺĺaşe ‘yoldaşa’,
qardaşi ‘kardeşi’, ivlendaşım ‘eşim, kocam’.
+ki+: buġunki ‘bugünki’, inniki ‘şimdiki’, qedimkiler ‘eskiler’, lancinneki ‘leğendeki’,
üzumkiri ‘benimkidir’, üydeki ‘öndeki’.
+lu+: azerbaycanlu‿idi ‘Azerbaycanlıydı’, nişanlu ‘nişanlı’, yazıluri ‘yazılıdır’, Suŋurlu
‘Sungurlu’, atlu ‘atlı’, yaşluri ‘yaşlıdır’, duzlu ‘tuzlu’.
+luǥ̆+: samanluǥdĕ ‘samanlıkta’, gelinluǥĭ ‘gelnliği’, ayrınluǥ ‘aydınlık’ ̆ , ayrıluǥ ‘ayrılık’ ̆ ,
arifluǥ ‘ariflik’ ̆ , doķtorluǥ ‘doktorluk’. ̆
Fiilden İsim Yapan Ekler
-e+: yarelendım (-aǥ̆+: piçaǥ̆ ‘bıçak’, qonaǥ̆ ‘konak’, duraǥ ‘durak’, ̆ sencaǥ ‘sancak’. ̆
-(u)ǥ̆+: qatuǥ ‘katık, yiyecek’ ̆ , sinuǥdi ̆ ‘kırıktı’, tissinuǥ ‘tiksenme’ ̆ , sinuǥ ‘kırık’ ̆ , açuǥ̆‿idi
‘açıktı’, açuǥ ‘açık’. ̆
-ı+/-i+/-u+: aǥrimiyenbaşi ̆ ‘ağrımıyan başı’, dolusiydi ‘dolusuydu’, üluve ‘ölüye’, yaḫçi (<
yaķış-ı) ‘güzel’, yazıluri ‘yazılıdır’.
-maǥ̆+: gitmaǥ ‘gitmek’ ̆ , ülmaǥĭ ‘ölmeyi’, ġurmaǥ ‘görmek’ ̆ , yıǥlemaǥ ̆ ĭ ‘ağlamayı’,
baǥlemaǥ ̆ ĕ ‘bağlamağa’.
İsimden Fiil Yapan Ekler
+a-/+e-: benzer (< beŋiz+e-) ‘benzer’, uynerduz < oyun+a- ‘oynardınız’.
+le-: baǥlemezle ̆ ‘bağlamazlar’, başleri ‘başladı’, toplelle ‘toplarlar’, sulerdi ‘sulardı’,
daǥlanmesi ̆ ‘dağlanmasın’, aduvlanni ‘sinirlendi’, evlenmemi ‘evlenmemiş’.
+el-: azelmi ‘azalmış’.
+ar- : gügere ‘göğer-’, qeralli ‘karardı’, saralmişov ‘saramışsın’, saraldi ‘sarardı’.
Fiilden Fiil Yapan Ekler
-der- (benzeşme ile > -ner-): dönder ‘dönder’, ġonnerırdıle ‘gönderirdiler’, dönner
‘dönder’, ġunnerdi ‘gönderdi’.
-dır-/-dir-/-dur-: danışdırme ‘konuşturma’, alışdırme ‘alıştırma’, endırdim ‘indirdim’,
gidirenunni ‘giydirenindir’, meleşdirdi ‘meletti’, çimdurun ‘çimdirin’.
-l-: atílen ‘atılan’, açílmemiş ‘açılmamış’, açılen ‘açılan’, dirilmez ‘dirilmez’, yıǥilirduḫ ̆
‘yığılırdık, toplanırdık’, yıḫılmiş ‘yıkılmış’.
-ş-: ivleşmemişov ‘evlenmemişsin’, tāzeleşmi ‘tazeleşmiş’, meleşdirdi ‘meleştirdi’,
sürüşüm ‘soruşayım’, yıǥ̆ışdiri ‘yığıştırır’.
Hâl Ekleri
İlgi Hâli:
+u/+un: minenunni ‘binenindir’, gidirenunni ‘giydirenindir’, giyenunni ‘gidenindir’,
sıfrenu ‘sofranın’, gelinu ‘gelinin’, senu ‘senin’, iranu ‘İran’ın’, bunu ‘bunun’, menu
‘benim’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 220
Belirtme Hâli:
+ı/+i: eybi ‘ayıbı’, eli ‘eli’, uni ‘onu’, azebaycani ‘Azerbaycan’ı’, meni ‘beni’, suāli ‘soruyu’.
Yönelme Hâli:
+e: gelene ‘gelene’, neneye ‘neneye; anneye’, pįresevene ‘Pireseven’e’, irane ‘İran’a’,
yanıne ‘yanına’.
Bulunma Hâli:
+de (Benzeşme ile > +ne): ügde ‘önde’, suŋurde ‘Sungur’da’, burde ‘burada’, örtemizde
‘ortamızda’, ivde ‘evde’, deyirmānne ‘değirmende’, yarunne ‘yadında, aklında’, ivınne
‘evinde’, altınne ‘altında’.
Ayrılma Hâli:
+de/ +den (n ünsüzünden sonra benzeşme ile > +nen)
bılaǥden ̆ ‘pınardan; dereden’, ķıtābden ‘kitaptan’, quzeyden ‘kuzayden’, dirnaǥdĕ
‘tırnaktan’, süzlerde ‘sözlerden’, qardaşlerde ‘kardeşlerden’, unnen ‘ondan’, yoĺınnen
‘yolundan’, bunnen ‘bundan’, irannen ‘İran’dan’.
İyelik Ekleri:
1. t. ş. / -m:/ anam ‘annem’, balam ‘çocuğum’, üzüm ‘kendim’, ġósküm ‘göğsüm’.
2. t. ş. /-n:/ yarunne ‘yadında, aklında’, dilınne ‘dilinle’, uşaǥlarunne ̆ ‘çocuklarınla’,
ivunne ‘evinde’
3. t. ş. /-e/~i:/ başıne ‘başına’, ivınne ‘evinde’, zılzılesine ‘depremine’, bacisi ‘bacısı’,
uşāǥĭ ‘çocuğu’.
1. ç. ş. /-(I)mIz:/ üzimız ‘kendimiz’, dilımiz ‘dilimiz’, örtemızde ‘ortamızda’, aĺmemız
‘elmamız’
2. ç. ş. /-Uz:/ üzuz ‘kendiniz’, ivuze ’evinize’, bılaǥuz ̆ ‘pınarınız, dereniz’.
3.ç. ş. /-leri:/ dereleri ‘dedeleri’, áǥılleri ̆ ‘akılları’, ġúĺleri ‘gülleri’, lehçeleri ‘lehçeleri’.
Sıfatlar
Sayı Adları:
bice ‘bir’, iki ‘iki’, üç ‘üç’, dörd ‘dört’, beş ‘beş’, alti ‘altı’, yiddi ‘yedi’, seķķız ‘sekiz’, doķquz
‘dokuz’, un ‘on’, un bir ‘on bir’, un iki ‘on iki’, un üç/unnüç ‘on üç’, un dörd ‘on dört’, un
beş ‘on beş’, y¨rmi ‘yirmi’, otuz ‘otuz’, ҟırḫ ‘kırk’, elli ‘elli’, elliyu un ‘altmış’, elliyu y¨rmi
‘yetmiş’, elliyu otuz ‘seksen’, elliyu ҟırḫ ‘doksan’, üz ‘yüz’.
Zamirler
Şahıs Zamirleri:
me ‘ben’, se ‘sen’, u ‘o’, bız ‘biz’, sız ‘siz’, ular ‘onlar’.
Dönüşlülük Zamiri:
üz ‘öz, kendi’
Soru Zamirleri:
kim ‘kim’, ne ‘ne’, neme ‘ne’, necür ‘nasıl’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 221
Söz Varlığı:
Akraba Adları:
Dere ‘dede’, baba ‘baba’, anne ‘anne’, uǥil̆ ‘oğul, erkek evlat’, uǥlan ̆ ‘oğlan, erkek evlat’,
uşaǥ̆‘evlat, çocuk’, qız ‘kız çocuk’, n´ve (Peh. Far. نوا< nevā) ‘torun’, qardaş ‘kardeş’,
emu (Ar. عم ‘amm’) ‘babanın büyük kardeşleri, amca’, dayi ‘annenin erkek kardeşi, dayı’,
lāle (Ar. خاله) ‘babanın kız kardeşi, hala’. (Far. ĥāle ‘teyze)
Organ, Vücut, Uzuv Adları:
Üz ‘yüz, çehre’, álın ‘alın’, baş ‘baş’, buyın ‘boyun’, güz ‘göz’, qeş ‘kaş’, dil ‘dil’, duraǥ̆
‘dudak’, qulaǥ̆‘kulak’, eyaǥ̆‘ayak’, seqel ‘sakal’, ürek/ürey ‘yürek’
Hareket Fiilleri:
gel- ‘gel-’, giy- ‘git-’, apar- ‘götür-’, çıḫer- ‘çıkar-’.
İletişim Fiilleri:
danış- ‘konuş-’, sürüş- ‘sor-’.
Toplumdilbilimsel Görünüm
İran’ın Kirmanşah iline bağlı Sungur şehri coğrafî olarak kilit bir bölgede bulunmaktadır. Birçok etnik
grubun kesiştiği bu bölge değişik katmanlar/ın/ yan yana bulunduğu bir kesişme noktası
durumundadır. Sungur şehrini merkez alıp etrafını incelediğimizde, şehrin batı kısmında Kürt nüfusun,
kuzey ve doğu yönünde Türk nüfusun, güney kısmında ise (Kaşgay Türkleri dışarıda bırakılacak olursa)
Fars nüfusun yoğunlaştığı görülmektedir. Dolayısıyla Sungur şehri bu özelliğiyle her üç etnik grubun
ve dillerinin kesiştiği bir coğrafya olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durum Sungur şehrinde hemen
herkesin üç dil bildiği çok dilli (multilingualizm) bir ortamı da beraberinde getirmektedir. Bu çok dilli
ortamda (Türkçe, Farsça, Kürtçe) bir dilin sürekliliği açısından en geçerli dil Farsçadır. Resmi devlet dili
olma özelliğini ve gücünü kullanan Farsça her geçen gün Türkçe dâhil olmak üzere tüm diller üzerinde
baskı kurmaktadır. Ayrıca eğitim dilinin de Farsça olması ve Türkçe eğitim yapılmasına izin
verilmemesi Türkçenin kelime dağarcığının her geçen gün zayıflamasına sebep olmaktadır. Sungur
şehrinde yaşayan Türklerin konuştuğu Sungur Türkçesi ses ve şekil yönünden bu baskıyı fazlasıyla
hissetmektedir.
İran’da konuşulan diğer Türk dilleri gibi, Sungur Türkçesini etkileyen sorunların başında yazı dili
geleneğinin olmaması gelmektedir. Türkçe eğitim yapılamaması ve bu dilde yazılı, görsel faaliyetlere
izin verilmemesi Türkçenin İran coğrafyasında bölgeden bölgeye, şehirden şehre, mahalleden
mahalleye hatta kişiden kişiye farklılık göstermesine sebep olmaktadır. İran’daki tüm Türk lehçeleri
için geçerli olan bu sorun, Sungur Türkçesini de fazlasıyla etkilemektedir. Sungur Türkçesinin bir diğer
sorunu da civarda konuşulan Türk lehçelerinden uzak olmasıdır. Coğrafî olarak diğer lehçelerden uzak
kalmak, Sungur Türkçesinde olumlu ve olumsuz etkilere sebep olmuştur. Olumsuz etkilerin başında
baskın dil olan Farsçadan ses ve şekil yönünden daha fazla etkilenmesidir. Kelime dağarcığının
zayıflaması ve diğer Türk lehçelerinde karşılaşılan Türkçe kelimelerin Sungur Türkçesinde tamamen
Farsça şekilleriyle kullanılıyor olması, dilin diğer bölgelere göre daha hızlı asimile olduğunu
göstermektedir. Sungur Türkçesinin çevresinde konuşulan Türk lehçelerinin izole bir biçimde
yaşaması, bazı eskicil yapıların korunması gibi olumlu yönde etkiler de göstermiştir. Sonuç olarak
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 222
Sungur Türkçesi her iki özelliğiyle de bölgedeki diğer Türk lehçelerinden farklı ve özel bir durum
sergilemektedir.
Sonuç:
İran’ın uzun süre Türk hâkimiyetinde olan bir coğrafya olması onu Türkoloji çalışmaları açısından ayrı
ve önemli bir yere koymamızı gerektirmektedir. Türklerin bu coğrafyayla olan bağı tarihsel açıdan ve
farklı disiplinler eşliğinde titiz bir şekilde çalışılmaya devam etmelidir. Tarihsel çalışmaların yanı sıra
günümüzde İran’da yaşayan Türk toplulukları üzerine yapılan çalışmaların sayısı artmalıdır. Gerek
sosyal gerek kültürel gerek dilbilimsel çalışmalarla bu coğrafyada yaşayan Türkler hakkında daha fazla
bilgi bilim havuzunda toplanmalı ve bilim âlemiyle paylaşılmalıdır. Türkler, İran’ın daha çok
kuzeybatısında yoğunlaşmaktadırlar. Fakat İran’ın tamamına yayılmış küçük Türk gruplarının da var
olduğu unutulmamalıdır. Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde ana dilin yaşam alanı daha
genişken, dağınık ve küçük gruplar halinde yaşayan Türklerin ana dillerini yaşatma olasılıkları daha
düşüktür. Bu sebeple bu Türk grupları bir an önce tespit edilmelidir. İran’ın resmi dilinin Farsça olması
ve Farsçanın her alanda baskın dil olarak yaşaması Türk gruplarının ana dillerini kullanmasını
güçleştirmektedir. Durumun tespiti ve dil etkileşim boyutlarının analizi için gerekli bilgilerin de
sahadan bir an önce toplanması gerekmektedir.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 223
Özgün Örnek Metinler ve Türkiye Türkçesine Aktarımları
1. Metin (Röportaj)
RÖPORTAJI YAPAN : Keyumers MUAYYEDİ / 55
YANITLAYAN : İntec ABA / 80
DERLEME YERİ : Sungur Merkez
DERLENEN : Röportaj
DERLEME TARİHİ : 09.07.2010
— Neçe yaşu var?
(Kaç yaşındasın?)
— Me alıllem elliyu otuz.
(Ben, tahminim, seksen.)
— Yáni heşdātsın?
(Yani seksensin?)
— Bēli.
(Evet.)
— Lob, bız diyeral. hefdāt dimez heşdāt dimez. diye elliyu otuz, elliyu y¨rmi, elliyu un.
(Tamam, biz deriz, yetmiş demeyiz, seksen demeyiz, biz, elli otuz, elli yirmi, elli on deriz.)
— Ellu y¨rmi a‿ocur var, bēli.
(Yetmiş, evet, o kadar var.)
— Elliyu otuz?
(Seksen?)
— Ēlbette, bēli.
(Elbette, evet.)
—Lob, dirim ki neçe yaşun var. Bu diri elliyu otuz.
(Tamam, dedim ki kaç yaşındasın, dedi ki seksen.)
— Ēlbette.
(Evet.)
— Bēd, neçe uşaǥu var? ̆
(Peki, kaç çocuğun var?)
— Neçe uşaǥım, elan zar var, dörd dane. Üç oǥ ̆ ̆lan‿idiyu üç qız. Oǥlanler ikisi ömrüni verdi. ̆
Bicesi şehit ulli şeremçare…
(Kaç çocuğum, şu an şey var, dört tane, üç oğlandı, üç kız, oğlanların ikisi vefat etti, biri şehit
oldu.)
— Dördi ǥ̆almi?
(Dördü mü kaldı?)
— Bēli, alti uşaǥım var ̆ ‿idi.
(Evet, altı çocuğum vardı.)
— Bēd, dördi ǥalmi? ̆
(Anladım, dördü kalmış?)
— Bēli, dördi ҟalmi.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 224
(Evet, dördü kaldı.)
— Bēd, n´ve neme var?
(Peki, torunların var mı?)
— N´vem, ēlbette n´velerim. Üç ḫaci ҟemberinu üç uşaǥi var. Aǥ ̆ aǥ̆ baĺu üç oǥ ̆ li var. ḫaci ̆
ruşenunne iki var, bēli.
(Torunum, elbette, torunlarım, Hacı Gemberi’nin üç çocuğu var, Akakbal’ın üç oğlu var, Hacı
Ruşen’in de iki tane var, evet.)
— Bēd, n´velerunne se üzuā?
(Peki, torunlarınla sen kendin ama ha?)
— Bēli.
(Evet.)
— Törkm danişisız ya farsm?
(Türkçe mi konuşuyorsunuz, Farsça mı?)
— Me vaĺĺa törkm danişdem.
(Ben, valla, Türkçe konuşurum.)
— Ḥāmine törkm?
(Hepsiyle Türkçe mi?)
— He, başarmerem farsm.
(Evet, Farsça konuşamıyorum.)
— Üz uşaǥ̆larunne neme?
(Kendi çocuklarınla nasıl?)
— Üz uşaǥ̆lerımıne ille törkm danışmiş.
(Kendi çocuklarımla öyle, Türkçe konuşuyorum.)
— Törkm danışisen?
(Türkçe mi konuşuyorsun?)
— Bēli.
(Evet.)
— Bēd, neçe dil bilise sen ḳullen?
(Peki, toplam kaç dil biliyorsun?)
— Me essen feǥet ḳurd ̆ mu farsmni billem.
(Ben aslında sadece Kürtçe ve Farsça biliyorum.)
— Ķurdmu, farsmu, türkm?
(Kürtçe, Farsça ve Türkçe mi?)
— Bēli, a‿uĺari billem.
(Evet, onları biliyorum.)
— Bēd, ille rmşeten billi üz famillimişåð,törksız da?
(Peki, köken olarak, ailen, Türk’sünüz değil mi?)
— Törķaḫ.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 225
(Türk’üz.)
— Dedåð, nenåð türk‿idiler da?
(Annen, baban Türk’tüler değil mi?)
— Bēli, dede, nenem törk‿imi, bēli.
(Evet, annem, babam Türk’müşler, evet.)
— Törk‿imi?
(Türk müymüşler?)
— Bēli, törk‿imi.
(Evet, Türk’müş.)
— Bed, üzuz neçe qardaş-baci‿imişåz?
(Peki, siz kaç kardeşmişsiniz?)
— Bız üzimız bice baci u bice qardaş. Esqeru me.
(Biz, bir kız bir erkek, ben en küçüğüyüm.)
— Esqeru sen?
(Sen en küçüğü müsün?)
— Bēli.
(Evet.)
— Bēd, çoḫ yaḫçi. Di gene herneme suali sız diyesız. Unnen araşem? ͜
(Peki, çok güzel, herhangi bir sorunuz varsa söyleyin, ben onunla konuşayım?)
— Bēli, güzlerımız.
(Evet, bekleriz.)
— Suŋurde bucur…
(Sungur’da bu şekilde…)
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 226
2. Metin (Atasözleri)
RÖPORTAJI YAPAN : Behruz BEYBABAİ / 37
YANITLAYAN : Emir Erselan HEDİDİ / 47
DERLEME YERİ : Sungur Merkez
DERLENEN : Röportaj
DERLEME TARİHİ : 19.07.2010
Abru bahār gügéti deülli ki duvare gügere. ͜ (Haysiyet, şeref ilkbahar çiçeği değil ki tekrar
yeşersin.)
Abruni yemi heyāni siçmi. (Şerefini yemiş, haysiyetini sıçmış.)
Āc arem dāş de yeyer. (Aç adam taş da yer.)
Ācínne it qırlåðri. (Acından it kırpıyor.)
Açílmemiş sıfre bir eybi var, açılen sıfrenū min‿u bir eybi var. (Açılmamış sofranın bir ayıbı var,
açılmış sofranın ise bin bir ayıbı var.)
Āǥ itu qere ġuni. ̆ (Ak it, kara gün için.)
Aǥ töf ġurenne une ̆ ḫıyaĺ iki ǥeranluǥ ̆ di. ̆ (Beyaz tükürüğü yerde gördüğünde onu iki kuruş
zanneder.)
Āǥ yarme qere ġun içiri. ̆ (Dövülmüş yarma kara gün içindir.)
Aǥac ġurenne hiz it qaçer. ̆ (Kötü köpek (birinin elinde) ağaç gördüğünde kaçar.)
Aǥrimiyen başi desmāĺ baǥ ̆ lemezle. ̆ (Ağrımayan başa mendil bağlamazlar.)
Āĺ aparmiş. (Al götürmüş.3
)
Ále qerqe baĺa çıḫarmez. (Ala karga çocuk doğurmaz.)
Álinu duzi yuḫ. (Elinin (tadı) tuzu yok.)
Aĺĺa açen çiraǥi benne giçirebilmez. ̆ (Allah’ın yaktığı ışığı kul söndüremez.)
Aĺĺaḩ birıne virenne nenesınnı araşmez. (Allah birine vereceği zaman soyuna sopuna bakmaz.)
Aremu alínne her neme yazmişle ile uri. (Adamın alnına ne yazılmışsa o olur.)
Arpe eken buǥde dermez. ̆ (Arpa eken buğday dermez.)
At almimi, aḫur bağliyåð. (At almamış, ahır bağlıyor.)
At minenini tanir. (At binenini tanır.)
3
Al; albastı, alkarısı, albıs, almış, alarvadı, alanası, alkızı, alacama gibi isimlerle anılan ve hemen hemen bütün
Türk dünyasında görülen olağanüstü bir varlıktır. Bu olağanüstü varlık sıklıkla lohusalara ve bebeklere musallat
olmaktadır. Bu varlık genellikle, lohusanın ciğerini suya atan ya da yiyen uzun boylu, dağınık saçlı, şişman, dişlek,
bir dudağı yerde, bir dudağı gökte, çıplak, göğüslerinden birini geriye atmış, çirkin, tepesinde gözü olan, al
gömlek giyen bir yaratık olarak tasvir edilmektedir. Geniş bilgi için bk. Acıpayamlı, Orhan (1974). Türkiyede
Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 80; İnan,
Abdülkadir (1987). Al Ruhu Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 259-267; Genç,
Reşat (1999). Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. s. 18.;
Duvarcı Ayşe (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar. Bilig. S,
32, s. 125-144; Çobanoğlu, Özkul (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ
Yayınları. s. 124-130; İnayet, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz /
Celmoğuz. İzmir: Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayınları. s. 41-48.
Alan araştırması sırasında bu atasözünü söyleyen kaynak kişilere atasözünün anlamı sorulmuştur. Kaynak kişiler
yukarıda belirttiğimiz gibi olağanüstü bir varlıktan bahsetmemişlerdir. “Āĺ aparmış.” sözü doğum esnasında
kadının aşırı kan kaybı sonucu hayatını kaybetmesi olarak açıklanmıştır.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 227
At minenunni, dZúń gidirenunni, yúĺ giyenunni. (At binenindir, elbise giydirenindir, yol
gidenindir.)
Áti dirnaǥde ayirmezle. ̆ (Eti, tırnaktan ayırmazlar.)
Atílen düşer. (Atılan düşer.)
Ázançi ulmiyenne ḫurūz uli belǥāsım. ̆ (Ezan okuyan olmadığı zaman horoz Ebul Kasım olur.)
Baǥde ekme aĺu, ķurde dime ̆ ḫaĺu. (Bağa erik ekme, Kürt’e dayı deme.)
Baĺa nenere yekeraǥ.̆ (Çocuk annesini geçti.)
Baler üzıne, diyer, bu menem inanmerem. (Aynada kendi yüzüne bakar, bu ben miyim,
inanmıyorum, der.)
Baluǥ bilmesi, ̆ ḫaluǥ ki bili. ̆ (Balık bilmese halik bilir.)
Baluǥ tuten ġutini baǥ ̆ ler so ̆ ͜uḫ su͜e. (Balık tutan kıçını soğuk suya sokar.)
Başım sinér, nérḫım sinérme. (Başımı kır ama kıymetimi düşürme.)
Başi deymi elhed daşıne. (Başı değmiş mezar taşına.)
Başi numurtere çıḫmirmi. (Daha başı yumurtadan çıkmamış.)
Başi saruluǥi çekilmemi. ̆ (Daha başının sarılığı çekilmemiş.)
Béĺĺírki ḫermāni bu y̥
il såðråð. (Geçen yılki harmanı bu yıl savurur.)
Bereķu oliyåð. (Boş konuşuyor.)
Beqqal dāşde oǥiller, siçanni kişmişde. ̆ (Bakkal hafif tartar, fare de kuru üzümden çalar.)
Bi yerde yatmez suĺgisi altine. (Suyun altında kalacağı hiçbir yerde yatmaz.)
Bice di, bice işir. (Bir de, bir dinle.)
Bice işi getirın başıne bilsi bice betmān unne neçe fetire çıḫer. (Bir iş getirin ki başına, bir
betman4
undan kaç fetire5
çıkar bilsin.)
Bice işi getirin başıne ki debbāǥ diri başıne getimemi. ̆ (Ona öyle bir şey yapın ki derinin başına
gelmemiş olsun.)
Bice nādan daş ati çāhe qırḫ aǥıl çı ̆ ḫarebilmezi. (Bir deli bir taş atar kuyuya, kırk akıllı
çıkaramaz.)
Bice üĺmesi ubirisi dirilmez. (Birisi ölmezse başka birisi dirilmez.)
Bice yalançi bice temevpār. (Hem yalancı hem açgözlü.)
Bice yéyenne qorḫ, bice yemiyenne. (Bir yiyenden kork, bir de yemeyenden.)
Bicesi diri dadåð acınne ülli, diri varidiyu 'yemeri. (Birisi dedi baban acından öldü, diğeri dedi ki
vardı, yemedi.)
Bile dustluǥ‿̆iy̥
le duşmençiluǥ‿̆içi yel qalsi. (Öyle bir dost ol ki düşmanlık için yel kalsın.)
Bit düşmi ķur elıne. (Bit düşmüş kör eline.)
Bit düşmi tumanıne. (Bit düşmüş elbisesine.)
Bíze gelen bíze ulşer deşşāǥleri quza ulşer. ̆ (Bize gelen bize benzer, hayaları cevize benzer.)
Biheyeye selām verub red‿uĺ. (Hayasıza selam ver, selamın alınmasın.)
4
Bir ağırlık birimi, yaklaşık 5,5 kilo.
5
Bir tür ekmek, Türkiye’deki pidelere benzer.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 228
Bu yaḫun yúĺúçi ya ḫoş dilu‿içi ya çoḫ pülu‿içi. (Bu yakınlık ya hoş dili için ya da çok parası için.)
Bu y̥
ilki quşu béllírki ǥuş. ̆ (Bu yılki kuşu geçen yılki kuş.6
)
Buǥaz yiddi buǥ ̆ ̆áni var. (Boğazın yedi boğumu var.)
Buġunki quşu dunavki quş. (Bugünkü kuşu dünkü kuş.)
Busan eyesi gelmi. (Bostan sahibi gelmiş.)
Busani ġúĺ çıḫarmi. (Bostanında gül bitmiş.)
Buynini tever kesmez. (Boynunu balta kesmez.)
Eger abu dilire varu ulmiyeydi, qerqe güzu çıḫarırdi. (Eğer şu dili de olmasaydı, karga gözünü
çıkarırdı.)
El eli tanir. (El, eli tanır.)
El eli yüver, elle düner el‿üzi üver. (El eli yıkar, el de döner eli yüzü yıkar.)
El işler, güz qorler. (El çalışır, göz korkar.)
Émamzāre şem getirenu, şem uǥilliyeni tanir. ̆ (Türbe sahibi mum getirenle mum götüreni
(çalanı) tanır.)
Emir divan ferrāşi, ile üzve yaraşi. (Emin divanının kölesi, kölelik sana yakışıyor.)
Eynı ardi saru çurey ne ardi var ne üzi. (Arkası önü belli olmayan ekmek gibi ikiyüzlüdür.)
İki ǥeranluǥ ̆ işeyde bir ǥ ̆ eranyarenluǥ ̆ ḳorig düşer. ̆ (İki kuruşluk eşek bir buçuk kuruşluk semer
alır.)
İki qıçi var‿idi ikire aĺĺi. (İki ayağı vardı (kaçmak için) iki tane daha aldı.)
İĺan her naǥere kejdi delüge giyenne ras ̆ ‿uli. (Yılan ne kadar eğri olursa olsun deliğe girdiğinde
düz olur.)
İĺan şirin dilınne çıḫer yaziye. (Yılan tatlı dil ile dışarıya çıkar.)
İşey hārde düşey hārde. (Eşek nerde, döşek nerde.)
İşey işde qalenne bern u qulaǥ uli. ̆ (İş görmeyen eşeği, sahibi keser.)
İşey ne bili yurǥan düşey nemeri. ̆ (Eşek ne bilir yorgan döşek nedir.)
İşey ülmaǥi it béyram éy ̆ ̥
li. (Eşek öldüğünde it bayram eder.)
İşeyi paĺanınne yeyer. (Eşeği semeriyle yer.)
İşeyu gúcıne gelmeyåð, girişmi palanıne. (Eşeğe gücü yetmiyor, palanına girişmiş.)
İşirmelu süzleri işirduḫ. (Duyulması gereken sözleri duyduk.)
İşşeye minmaǥ bice eybdi, ánmaǥ ̆ iki. ̆ (Eşeğe binmek bir ayıptı, inmek iki.)
İşşeyi ḵúĺpire géşdi. (Eşeği köprüde geçti.)
İşşeyni ġurese hārde qurt yemi. (Eşeğin kurt yediği nerde görülmüş.)
İt ġıçınne tiḵan çıḫarmaǥ.̆ (İt ayağından diken çıkarmak.)
İt giddi meçhire. (İt girdi mescide.)
İt hizluǥenneri qurt gelikene. ̆ (İt vefasız olursa kurt gelir.)
İt hizluǥunneri qurt samanluǥ ̆ de baĺa éyler. ̆ (İt cilve yaparsa, kurt samanlıkta çocuk yapar.)
İt sıfet deülli pişi ͜ ‿sıfeddi. (İt suratlı değil, kedi suratlıydı.)
İtuǥli pişi ̆ ‿sıfet. (Köpek oğlu ama yüzü kediye benzer.)
6
Küçümseme anlamında kullanılan bir söz, bir topluluk içinde henüz olgunlaşmadığı düşünülen bir kimsenin
söylediği sözü küçümsemek, hafife almak için “Dünkü çocuk” anlamında kullanılan bir söz.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 229
Örçmemi biçåð. (Ölçmemiş, biçiyor.)
Peşá aǥzınne üĺå ̆ ð. (Sineğin ağzında ölür.)
Pıfıne pilåð qeyrilmez dügi iseru saru yaǥ.̆ (Üfleyerek pilav kavrulmaz, pirinç, yağ ister.)
Piçaǥ üz desisini kesmez. ̆ (Bıçak kendi kılıfını kesmez.)
Pişi bezedirmaǥ̆, pişi pişi iylemaǥ.̆ (Kediyi süslemek, pisipisi yapmak.7
)
Poḫyeyen qaşuǥi bilinneri. ̆ (Bok yiyenin kaşığı bilinir.)
Pún giyese diyelle bijdi, yavaş giyese diyelle gijdi. (Hızlı gitse piç derler, yavaş gitse aptal derler.)
Pülém civımne eǥlim başımne. ̆ (Param cebimde, aklım başımda.)
Püneçi eyaǥyalen ulli. ̆ (Ayakkabıcı yalınayak olur.)
Tānciye diyer tut, d´vşane diyer qaç. (Tazıya der, tut; tavşana der, kaç.)
Tay düşse zeyn‿illemesi. (Tay düşsün, yaşamasın.)
U atĺu bíz de piyāde. (O atlı biz de yaya.)
Udde kül düşer küllere ut. (Ateşe kül düşer, küle de ateş.)
Uǥirire qalen çı ̆ ḫir remmāle. (Hırsızdan kalan falcıya gider.)
Uǥirisi güc ulenne, iv eyesini tuter. ̆ (Hırsız güçlü olduğunda ev sahibini yakalarlar.)
Ulmi iĺan mincuǥi.̆ (Olmuş yılan boncuğu.8
)
Ulmiş aynúv gün. Ay gün bibini gurmezdi. Yáni ay gece çıḫer gün gunnuz. Buĺar bibini hiç ferḫ
vurmezle.Yáni veldi bice nefer kem peydåðsiesen ġúĺmiyesi diyelle ulmiş ay u gün. (Ay ile gün gibi
olmuş.Ay ile gün birbirini görmezdi. Yani ay gece çıkar, gün ise gündüz. Bunlar birbirini hiç görmezler.
İşte eğer bir kişi hiç gülmezse ona aynı ay ile gün olmuş derler.)
Un deyirmānne bice betmān uni yuḫ. (On tane değirmende üç kilo unu yok.)
Uni alinmi qelvilire asílmi dāre. (Unu elenmiş, eleği de asılmış.)
Unne qorḫ ki ḫudāre qorḫmez. (Allah’tan korkmayandan kork.)
Unu ipine çepe gitmaǥ uĺmez. ̆ (Onun ipiyle ağaç toplamaya gitmek olmaz.)
Uşşaǥ ezizdi terbiyeti ezizraǥ ̆ .̆ (Çocuk azizdir, terbiyesi ise daha aziz.)
Üce ate minen tiz düşer. (Yüksek ata binen çabuk düşer.)
Ügde baci ardde qeyçi. (Önde arkadaş, arkada düşman.)
Ülmaǥ bi ġun, şiven bi ġun. ̆ (Ölmek bir gün, ağlamak bir gün.)
Üluve üz verese, siçer kefene. (Ölüye yüz verirsen kefene sıçar.)
Üz başini baǥlebilmiyå ̆ ð gitmi gelin başini baǥliyå ̆ ð. (Kendi başını bağlayamıyor, gitmiş gelinin
başını bağlıyor.)
Üz daşiyu üz başi. (Kendi taşı, kendi başı.)
Üz u düz. (Tam yüz.)
Üzi diyese deyirmān daşiri. (Yüzü değirmen taşı gibi.)
7
Kedi süslemek sözü bölgede aldatmak anlamında kullanılıyor.
8
Bazı yılanların ağzında çok değerli incilerin bulunduğuna inanılması sebebiyle bölgede kullanılan bir söz, çok
değerli anlamında kullanılıyor.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 230
Kaynakça
Acıpayamlı, Orhan (1974). Türkiyede Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara:
Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 80.
Bulut, Christiane (2005). Iranian Influences in Sonqor Turkic (Ed. Eva AgnesCsato, BoIsakson,
CarinaJahani). Linguistic Convergence and Areal Diffusion. New York: Routledge. s. 241-269.
Çobanoğlu, Özkul (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ
Yayınları.
Doerfer, Gerhard (1977). Das Sonqor-Türkische. Einvorlaufiger Bericht. Helsinki: Studia Orientalia. S.
47, s. 43-56.
Duvarcı, Ayşe (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar,
Uygulamalar. bilig. S. 32, s. 125-144.
Genç, Reşat (1999). Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları.
Hacıeminoğlu, Necmettin (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara Türk Dil
Kurumu.
Heyet, Cevat (2002). Sungur Türkleri. Türkler Ansiklopedisi XX. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 675-
678.
İnan, Abdülkadir (1987). Al Ruhu Hakkında Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. S. I,
s. 259-267.
İnayet, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz, İzmir:
Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayınları. s. 41-48.
Johanson, Lars (1998). History of Turkic, The Turkic Languages. (Ed. Lars Johanson and Eva Agnes
Csato). New York: Routledge. s. 82-83.
Minorsky, Vladimir. (1970). Sungur, İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul.
Windfuhr, Gernot. (1977). Sonqori-Türkisch. Mini-Grammar [Morphology]. Helsinki: Studia Orientalia.
s. 47-56.
Yayıma Hazırlayan: Edanur Sağlam
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 231
FOTOĞRAFLAR
Sungur Türkleri (Sungur şehri)
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 232
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 233
Sun gur şehr ine ait b ir görünüm
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 214
KIRKLARELİ ÜNİVERSİTESİ
THE SONQOR TURKS AND THEIR LANGUAGE
ABSTRACT
It is known that, geography of Iran is very important for Turkish history from ancient times.
Throughout its history, this geography managed by various Turkish states is still have the same
importance. Studies on the Turkish communities in Iran accelerated in recent years. In this way,
our knowledge of the region is also increasing day by day. Sungur Turks who lives in Kermanshah
Province of Iran constitute the basis of this study are also a Turkish community. The study
provides general information about the Sungur Turks with examples of the phonetic and
morphologic characteristics of Sungur Turkish. Information about the sociolinguistic view of
Sungur Turkish has shared with community of science. Finally, text examples which belongs to
Sungur Turkish has given and visual material added to the end of the article which are compiled
from the people in the area.
Keywords
Iran, Sungur Turks, Sungur Turks, South Azerbaijan.
ÖZET
İran coğrafyasının Türk tarihi açısından eski tarihlerden beri çok önemli bir yere sahip olduğu
bilinmektedir. Tarihsel dönem içerisinde çeşitli Türk devletleri tarafından yönetilen bu coğrafya
günümüzde de aynı öneme sahiptir. İran’daki Türk toplulukları ile ilgili yapılan çalışmalar son
yıllarda hızlanmıştır. Bu sayede günden güne bölge hakkındaki bilgilerimiz de artmaktadır. Bu
çalışmanın esasını oluşturan Sungur Türkleri de İran’ın Kirmanşah eyaletinde yaşayan bir Türk
topluluğudur. Çalışmada Sungur Türkleri hakkında genel bilgiler verilmiş, ardından Sungur
Türkçesine ait bazı ses ve şekil özellikleri örneklerle birlikte sıralanmaya çalışılmıştır. Sungur
Türkçesinin toplumdilbilimsel görünümü hakkında bilgiler aktarılarak Sungur Türkleri ve Sungur
Türkçesi hakkındaki bilgiler bilim âlemiyle paylaşılmıştır. Son olarak da Sungur Türkçesine ait
metin örneklerine yer verilmiş ve bölgedeki kaynak kişilerden derlenmiş görsel malzeme yazının
sonuna eklenmiştir.
Anahtar Sözcükler
İran, Sungur Türkleri, Sungur Türkçesi, Güney Azerbaycan.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 215
Sungur Etnonimi
Sungur Türkleri İran’ın Kirmahşah iline bağlı küçük bir şehir olan Sungur şehrinde yaşamaktadırlar.
Kirmahşah’ın yaklaşık 70 km kuzeydoğusunda bulunan ve bölgenin de adı durumunda olan Zagros
dağlarının hemen eteklerinde yer almaktadır. Kirmanşah’ın doğusundaki son şehir Sungur
geçildiğinde Hamedan’a bağlı ilk şehir olan Bahar’a ulaşılmaktadır.
Sungur kelimesi doğana benzeyen, yırtıcı, avcı kuş (Türkçe Sözlük 1998: 2042) anlamına gelmektedir.
Kelime, Divanü Lügatit Türk’te sonğkur olarak geçmekte ve sonkur kuşu, yırtıcı kuşlardan biri
(Mahmut 2006: 530) olarak açıklanmaktadır. Kutadgu Bilig’te ise kelime, suŋķur şeklinde geçmekte ve
sungur kuşu (Arat 1979: 409) olarak anlamlandırılmaktadır. Yeni Tarama Sözlüğü’nde geçen sungur
kelimesi hem anlamı hem de farklı yazılış şekilleriyle yer almaktadır. Sunġur, sunġar, ṣunķur, sunķur
şekilleriyle yazıya geçirilmiş olan kelime akdoğan anlamına gelmektedir (Dilçin 1983: 194). Ayrıca
Kutb’un Hüsrev ü Şirin’inde de kelime iki yerde suŋķur şekliyle ve yine yırtıcı kuş1
anlamında karşımıza
çıkmaktadır (Hacıeminoğlu 2000). Bölgede yapılan alan araştırmalarında kelimenin anlamının
kaynaklarda geçen şekliyle aynı olduğu tespit edilmiştir. Bölge halkı sungur kelimesini yırtıcı kuş,
‘şahin’ anlamında kullanmaktadır.
Kelimenin anlamına yönelik benzer anlamlandırmalar ortaya çıkmasına rağmen yazıya geçirilişi
konusunda farklı kullanımlarla karşılaşılmaktadır. Sungur Türkçesi ile ilgili araştırma yapılırken farklı
yazıya geçiriliş biçimleri tespit edilmiştir.
Sungur Türkleri ve dilleriyle ilgili ilk bilimsel çalışma Doerfer tarafından yapılmıştır. Halaçlar ve Halaç
Türkçesi üzerine araştırmalar yapmaya giden Doerfer, Sungur’a da uğrayarak bölgeden derlemeler
yapmış ve Sonqor Türkçesini keşfetmiştir. Doerfer toplamış olduğu bu derlemeleri yazıya geçirerek bu
konuyla ilgili ilk bilimsel makaleyi yayımlamıştır. Makalesinde kelime sonqor olarak yazıya geçirilmiştir
(Doerfer 1977: 43-56).
Doerfer’in ardından konuyla ilgilenen ve bölgeye konuyla ilgili araştırma yapmaya giden ikinci
araştırmacı Cevat Heyet’tir. Cevat Heyet araştırmalarının ardından konuyla ilgili kaleme aldığı
yazısında Doerfer’den farklı olarak kelimeyi sungur olarak yazıya geçirmiştir (Heyet 2002: 675-678).
Sungur Türkleri ve dilleriyle ilgili en son yapılmış bilimsel çalışma Christiane Bulut’a aittir. Bulut’un
bölgeye giderek yaptığı incelemeler sonucunda kaleme aldığı yazısında da yine adı geçen kelime
sonqor olarak yazıya geçirilmiştir (Bulut 2005: 241-269).
İnternet üzerinde tarama yapıldığında ise yazıya geçirilişteki farklılıklar daha da artmaktadır.2
Bütün bu yazıya geçiriliş şekillerinin ardından bölgede yapılan çalışmalarda Sungur şehrinde yaşayan
Sungur Türklerinin kelimeyi telaffuz ediş şekilleri suŋur ya da suŋğur olarak tespit edilmiştir. Türkiye
Türkçesi yazı dilinde arka damak, burun akıcısı /ŋ/ ve tonlu, sızıcı, gırtlak ünsüzü /ğ/ olmadığı için bu
yazıda kelimenin sungur yazı biçimi kullanılacaktır. Bu yazı biçiminin araştırmacılar tarafından
tekleştirilmesi konu ile ilgili araştırma yapan kişilerin bilgilere daha rahat ulaşması bakımından önem
arz etmektedir.
1
Necmettin Hacıeminoğlu’nun Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri adlı çalışmasında 908 ve 2979.
satırlarda Suŋķur şeklinde geçmektedir.
2
İnternet taramalarında Arap/Fars harfli metinler bir kenara bırakılır ve sadece Latin harfli yazılışlar dikkate
alınırsa çok çeşitli yazıya geçiriliş şekilleriyle karşılaşılmaktadır, örneğin, Sungur, Songur, Songor, Sonkur, Sunkur,
Sonqor, Sonqur gibi.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 216
Din ve Kültür
Sungur Türklerinin hemen hemen tamamı Şii’dir. İran’ın büyük bir kısmında olduğu gibi Sungur
Türkleri için de Şiilik önemli bir yer tutmaktadır. Sungur Şehrinde yaşayan diğer etnik gruplar için de
bu durum geçerlidir. Şiilik bu anlamda farklı etnik grupları aynı şemsiye altında toplayan birleştirici bir
unsur olarak göze çarpmaktadır. İran’ın resmi dili olan Farsça ve yine devlet tarafından önem verilen
Şiilik diğer etnik gruplar üzerinde bir güç oluşturmakta ve bu gücün altında Türkler ve diğer etnik
grupların Farslaşma süreçleri hızlanmaktadır.
Coğrafya ve Nüfus
Sungur Türklerinin yaşadığı coğrafya, yukarıda da belirtildiği gibi Kirmanşah’a bağlı ve yaklaşık onun
70 km kuzeydoğusunda bulunan küçük bir şehirdir. Zagros dağlarının hemen dibine kurulmuş olan
Kirmanşah, doğudaki son şehirdir. Sungur şehrinde yaşayan toplam nüfusun kaç olduğu konusunda
resmî bir rakam bulunmamaktadır. Daha önce sahaya gitmiş ve konu ile ilgili yazılar yazmış kişilerin
verdiği rakamlar şöyledir. Doerfer (1977) bu şehirde yaşayan Türklerin sayısını 35.000 olarak
göstermiştir. Daha sonra bölge ile ilgili yazı kaleme alan Cevat Heyet (2002) şehrin toplam nüfusunu
100.000 olarak belirtmiş ve bunların yaklaşık yarısının Sungur Türklerinden oluştuğunu kaydetmiştir.
Son olarak da Christian Bulut (2005) şehirdeki toplam Türk nüfusunun 40.000 civarında olduğunu
bildirmiştir. Bölgeye giderek araştırmalar yaptığımız 2009 yılında, bu konuya özel hassasiyet
göstermiş olmamıza rağmen, Sungur şehrinde yaşayan toplam Türk nüfusuna ait herhangi bir resmî
belgeye tarafımızdan ulaşılamamıştır. İran’ın bu anlamda nüfus bilgilerin yetersiz olması özellikle
etnik yapılara göre nüfus sayımının tam olarak bilinemiyor olması ihtiyaç duyulan bilgilerin elde
edilmesine imkân vermemektedir. 2009 yılı itibarıyla elimizde bulunan tek bilgi yerel kaynakların
tarafımıza sözlü olarak sunduğu bilgilerdir. Sungur şehrinin meclis üyelerinden edinilen sözlü bilgilere
göre Sungur şehrinde yaşayan toplam nüfus 42.000 civarındadır ve bu nüfusun yaklaşık 32.000’ini
Türk nüfusu oluşturmaktadır.
Doerfer’den bu yana kaleme alınmış yazılarda Sungur şehrinde yaşayan Türk nüfusunun sürekli
azaldığı görülmektedir. Nüfusun azalmasında çeşitli sebepler olmasına rağmen iki husus öne
çıkmaktadır. Bunlardan bir tanesi Sungur şehrinin tarım ve kısmen hayvancılıktan başka geçim
kaynağının bulunmaması sebebiyle verdiği yoğun göçtür. Şehirde yaşayan Türk nüfusu sürekli bir
şekilde dışarıya göç vermekte ve boşalan Türk nüfusunun yerine başka etnik gruplar geçmektedir.
Türk nüfusunun azalmasındaki diğer önemli sebep ise asimilasyondur. Resmi yazı dili olarak Türkçenin
kabul görmemesi, yeni nesillerin eğitimlerini Farsça olarak almaları ve farklı etnik gruplarla yapılan
evlilikler Türklük bilincinin giderek azalmasında önemli rol oynamaktadır.
Ayrıca Türk nüfusunun azalması konusunda belirtmekte yarar gördüğümüz bir başka konuda hem
bilgilerin güncellenmesi hem de göçün ne kadar hızlı bir biçimde gerçekleştiğinin açığa çıkarılması
açısından önemli olan Sungur şehrine bağlı olan Türk köylerinin durumudur. Tam bir sayı
verememekle birlikte 200’ün üzerinde köyün bulunduğu Sungur şehrinin sadece iki köyünde Türklerin
yaşadığı ve bu köylerin Türk köyleri olduğu bilgisi daha önce bu bölgede araştırma yapmış bilim
adamları tarafından dile getirilmiştir. Örneğin Doerfer (1977: 44) yazısında Sungur’a bağlı olan iki
köyden Ferhad-Han’da 200, Gurve’de ise 400 Türk’ün yaşadığını belirtmiştir. Cevat Heyet (2002: 675)
ise Sungur’da ve bazı köylerde Türkler yaşamaktadır derken parantez içinde Ferhad-han ve Gurve
köylerinden bahsederek buralarda Türklerin var olduğunu ve yaşadığını belirtmiştir. Son olarak da
aynı bilgiyi Christiane Bulut (2005: 241) da yineleyerek adı geçen iki köyde Türklerin yaşadığı bilgisini
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 217
vermiştir. 2010 yılında bölgede araştırma yaptığımız sırada bu iki köye gidilmiş ve Türk nüfusunun ne
durumda olduğu araştırılmıştır. Her iki köyde de 2010 yılı itibariyle artık Türk nüfusunun kalmadığı
tespit edilmiştir. Köylerde Türkçe bilen kişilerin var olmasına rağmen, bu kişilerle bizzat yapılan
görüşmelerde Türkçeyi şehre gidiş gelişleri sırasında öğrendikleri tespit edilmiştir. Türk olan ve
kendisinin Türk olduğunu söyleyen kişilere ise bu köylerde rastlanılmamıştır.
Tarihî Arka Plan
Sungur Türklerinin tarihi konusunda elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır. Sungur Türklerinin bu
coğrafyaya nereden ve nasıl geldiği konusunda ilk bilgi veren kişi Vladimir Minorsky’dir (1970).
Minorsky’e göre Sungur Türkleri bu coğrafyaya Moğol istilası döneminde gelerek yerleşmişlerdir. Bu
Türk topluluğunun reisi olan Sungur da Şiraz Moğollarının hizmetinde bulunmuştur. Minorsky’nin bu
kısa bilgisinin dışında yazısında başka bir kaynak veya ipucu bulunmamaktadır. Cevat Heyet (2002:
675) Sungur Türklerinin bu coğrafyaya Moğollar zamanında geldiğini Minorsky’nin yazısına atıfta
bulunarak belirtmiştir. Christian Bulut ise (2005: 241-242) Türklerin buraya Moğollar zamanında
geldiği bilgisinin genel kanı olduğunu belirtmiştir. Selçuklu zamanının meşhur beyi Sungur Bey’e ait
olduğu düşünülen gümbetin burada var olmasının da bu bilgiyi güçlendirdiğini bildirmektedir. Ancak
Sungur adının Türk hanedanlıklarında yaygın olması sebebiyle bu şehrin kurucusunun tespit
edilmesinin güç olduğunu da belirtmiştir.
Sungur şehri ile ilgili bir başka bilgiye göre bu coğrafyanın eskiden işlek ve uğrak bir yerdir. Özellikle
Tebriz’den Hacca gitmek isteyen Müslümanların bir geçiş noktası olan Sungur şehri, daha sonra
güzergâhların değişmesi sebebiyle bu özelliğini yitirmiş ve kenar bir şehir haline gelmiştir.
Otografi/Eğitim
İran’ın tamamında olduğu gibi Sungur’da da eğitimin tüm kademelerinde eğitim dili Farsçadır.
Dolayısıyla bölgede yaşayan Sungur Türkleri eğitimlerini Farsça olarak almaktadır.
Sungur Türkçesinin Türk Dili İçindeki Yeri
Sungur şehrinde yaşayan halkın büyük bir çoğunluğu üç dil, Türkçe, Farsça ve Kürtçe, bilmektedir.
Bölgede çok dilliliğin (multilingualism) hâkim olduğu ve bireyler arasında yaygınlaştığını söylemek
mümkündür. Bu çok dilli ortamda Türkçenin yaşam alanı sadece bireyler arasında ya da aile içindedir.
Türkçenin resmi dil olarak kabul edilmemiş olması ve Türkçe eğitim verilmemesi zaman içinde Türkçe
konuşurların sayısında azalmaya sebep olmaktadır.
Sungur Türkçesinin civar bölgelerde konuşulan Türkçeden farklı bir durum sergilemesi ve belli oranda
farklılıklar göstermesi, Sungur Türkçesinin tamamen yok olmadan önce tespit edilip kayıt altına
alınmasını daha da önemli ve öncelikli bir hale getirmektedir. Bu bağlamda 2009 yılında bölgeye
giderek sahadan gerekli belge ve bilgiler toplanmış ve tarafımızdan doktora çalışması olarak gerekli
incelemelere başlanmıştır.
Türk lehçelerinin tasniflerini incelediğimizde Sungur Türkçesini de içine alan tek tasnifin Lars
Johanson’un (Johanson 1998: 82-83) geliştirdiği dil tasnifi olduğu görülmektedir. Johanson’un dil
tasnifinde Sungur Türkçesi Güney-batı (Oğuzca) kolunun Güney Oğuz Grubu içine dâhil etmiştir.
Sungur Türkçesi
İran’ın resmî dili olan Farsçanın, diğer dillerle olduğu gibi Türk lehçeleriyle etkileşimi üst seviyededir.
Sungur Türkçesinin bölgede resmî olarak yazılıp konuşulamıyor olması, resmî bir dilin koruması
altında bulunmayışı doğal olarak süreç içerisinde Farsçadan etkilenmesine sebep olmuştur. Kelime
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 218
dağarcığının zayıflaması, birçok durumda Türkçe kelime yerine Farsça kelimelerin kullanılması, halkın
kelime bilgisinin günden güne zayıflaması bu etkileşim sonucu olarak ortaya çıkmış görünmektedir.
Ses Bilgisi
Sungur Türkçesine Ait Bazı Ses Değişmeleri ve Ses Etkileşimleri
Sungur Türkçesinde ünlü uyumu bulunmamaktadır. Ünlü sisteminin belirli kurallar dâhilinde
işlememesinin sebeplerinden biri Farsçanın etkisidir. Diğeri ise genellikle eklerin tek bir
biçimbirimden meydana gelmesidir. Türkçede tek biçimbirimli köklerde ses düzenine uyan çok
biçimbirimli eklerin kullanılması ve ünlü uyumu sistemi Sungur Türkçesinde görülmemektedir: gitmaǥ̆
‘gitmek’, ülmaǥi ̆ ‘ölmeyi’, danışırdıle ‘konuşurdular’, yazılle ‘yazarlar’, aǥrimiyen başe ̆ ‘ağrımayan
başa’, uǥ̆lire ‘oğlu da’.
Ne kalınlık-incelik ne de düzlük-yuvarlaklık uyumu bulunmaktadır/:/ buni ‘bunu’, minenunni
‘binenindir’, oḫi ‘oku’, oturirdi ‘otururdu’, aremu ‘adamın’.
Sungur Türkçesindeki /ķ/ tonsuz, süreksiz, arka damak ünsüzü, büyük oranda tonlu sızıcı /ǥ̆/
ünsüzüne dönüşmektedir./:/ aǥ̆ ‘ak’, ǥeranluǥ ̆ ̆di ‘karanlıktı’, durāǥ ‘dudak’, ̆ illıǥ ‘ılık’, ̆ turpaǥdĕ
‘toprakta’, danışmaǥ̆e ‘konuşmaya’.
Sungur Türkçesinde Arapça ve Farsçadan geçmiş olan alıntı kelimelerde kullanılan tonlu, süreksiz,
dudak ünsüzü /b/’yi, tonlu, sızıcı, diş dudak ünsüzü /v/’ye dönüştürme eğilimi vardır: duvare (Far.
دپاره) ‘tekrar’, tever (Far. تبر ) ‘balta’ , civınne (Ar. جيب) ‘cebinde’, qurvan (Ar. قربان) ‘kurban’,
vaḫçevānluǥ̆lerıne (Far. باغچوان) ‘bahçıvanlıklarına’
Sungur Türkçesinde kelime başı hariç tonlu, süreksiz, diş-diş eti ünsüzü /d/’nin, titrek, akıcı, sürekli,
diş-diş eti ünsüzü /r/’ye dönüşmektedir: diri ‘dedi’, aremi ‘adamı’, dere ‘dede’, deri ‘dedi’, yeru
‘yedin’, buri ‘budur’, biceri ‘birdir, aynıdır’.
Sungur Türkçesinde en sık karşılaşılan ses olayı son ses durumundaki burun akıcısı, sürekli diş-diş eti
ünsüzü /n/’nin düşmesidir./:/ Sıfrenu ‘sofranın’, senu ‘senin’, uǥlanu ̆ ‘oğlanın’, senne ‘senden’, unne
‘ondan’, aru ‘adın’, üzu ‘özün, kendin’, uşaǥu ̆ ‘uşağın, çocuğun’, yanerdu ‘yanardın’, diyerdu ‘derdin’,
me ‘ben’, se ‘sen’, içi ‘için’.
Sungur Türkçesindeki bildirme (-DXr) ve 3. şahıs çokluk ekinin (-lAr) sonundaki /r/’ler de sıklıkla
düşmektedir: Minenunni ‘binenindir’, giyenunni ‘gidenindir’, biceri (< bicedir) ‘birdir, aynıdır’,
yarımneri ‘yadımdadır, aklımdadır’, nemeri (< nemedir) ‘nedir ‘yazmişle ‘yazmışlar’, danışırdile
‘konuşurdular’, örgenmişdile ‘öğrenmiştiler’, qızdile ‘kız idiler’, suŋurluydıle ‘Sungurluydular’.
Sungur Türkçesinde geniş ünlüler daralma eğilimindedir: Un (< on ) ‘on’, öl- (< öl-) ‘öl-’, ul-
(< ol-) ‘ol-’, gür- (< gör-) ‘gör-’.
Biçim Bilgisi
İsimden İsim Yapmada Kullanılan Ekler
+an+: oǥlanler ̆ ‘oğlanlar’, uǥlan ̆ ‘oğlan’, oǥlanım ̆ ‘oğlum’, oǥlani ̆ ‘oğlu’, oǥlanni ̆ ‘oğlandır’.
+ce+: nece ‘nasıl’, birce ‘aynı; bir’, balaca ‘küçük’,
+çi+: yalançi ‘yalancı’, duşmençiluǥ ‘düşmanlık’ ̆ , elçiluǥıne ̆ ‘elçiliğine’, aremçi ‘ara
bulucu’, ülçi ‘elçi’, yüĺçi ‘yolcu’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 219
+daş+: qardaş ‘kardeş’, qardaşım ‘kardeşim’, qardaşe ‘kardeşe’, yúĺĺaşe ‘yoldaşa’,
qardaşi ‘kardeşi’, ivlendaşım ‘eşim, kocam’.
+ki+: buġunki ‘bugünki’, inniki ‘şimdiki’, qedimkiler ‘eskiler’, lancinneki ‘leğendeki’,
üzumkiri ‘benimkidir’, üydeki ‘öndeki’.
+lu+: azerbaycanlu‿idi ‘Azerbaycanlıydı’, nişanlu ‘nişanlı’, yazıluri ‘yazılıdır’, Suŋurlu
‘Sungurlu’, atlu ‘atlı’, yaşluri ‘yaşlıdır’, duzlu ‘tuzlu’.
+luǥ̆+: samanluǥdĕ ‘samanlıkta’, gelinluǥĭ ‘gelnliği’, ayrınluǥ ‘aydınlık’ ̆ , ayrıluǥ ‘ayrılık’ ̆ ,
arifluǥ ‘ariflik’ ̆ , doķtorluǥ ‘doktorluk’. ̆
Fiilden İsim Yapan Ekler
-e+: yarelendım (
-(u)ǥ̆+: qatuǥ ‘katık, yiyecek’ ̆ , sinuǥdi ̆ ‘kırıktı’, tissinuǥ ‘tiksenme’ ̆ , sinuǥ ‘kırık’ ̆ , açuǥ̆‿idi
‘açıktı’, açuǥ ‘açık’. ̆
-ı+/-i+/-u+: aǥrimiyenbaşi ̆ ‘ağrımıyan başı’, dolusiydi ‘dolusuydu’, üluve ‘ölüye’, yaḫçi (<
yaķış-ı) ‘güzel’, yazıluri ‘yazılıdır’.
-maǥ̆+: gitmaǥ ‘gitmek’ ̆ , ülmaǥĭ ‘ölmeyi’, ġurmaǥ ‘görmek’ ̆ , yıǥlemaǥ ̆ ĭ ‘ağlamayı’,
baǥlemaǥ ̆ ĕ ‘bağlamağa’.
İsimden Fiil Yapan Ekler
+a-/+e-: benzer (< beŋiz+e-) ‘benzer’, uynerduz < oyun+a- ‘oynardınız’.
+le-: baǥlemezle ̆ ‘bağlamazlar’, başleri ‘başladı’, toplelle ‘toplarlar’, sulerdi ‘sulardı’,
daǥlanmesi ̆ ‘dağlanmasın’, aduvlanni ‘sinirlendi’, evlenmemi ‘evlenmemiş’.
+el-: azelmi ‘azalmış’.
+ar- : gügere ‘göğer-’, qeralli ‘karardı’, saralmişov ‘saramışsın’, saraldi ‘sarardı’.
Fiilden Fiil Yapan Ekler
-der- (benzeşme ile > -ner-): dönder ‘dönder’, ġonnerırdıle ‘gönderirdiler’, dönner
‘dönder’, ġunnerdi ‘gönderdi’.
-dır-/-dir-/-dur-: danışdırme ‘konuşturma’, alışdırme ‘alıştırma’, endırdim ‘indirdim’,
gidirenunni ‘giydirenindir’, meleşdirdi ‘meletti’, çimdurun ‘çimdirin’.
-l-: atílen ‘atılan’, açílmemiş ‘açılmamış’, açılen ‘açılan’, dirilmez ‘dirilmez’, yıǥilirduḫ ̆
‘yığılırdık, toplanırdık’, yıḫılmiş ‘yıkılmış’.
-ş-: ivleşmemişov ‘evlenmemişsin’, tāzeleşmi ‘tazeleşmiş’, meleşdirdi ‘meleştirdi’,
sürüşüm ‘soruşayım’, yıǥ̆ışdiri ‘yığıştırır’.
Hâl Ekleri
İlgi Hâli:
+u/+un: minenunni ‘binenindir’, gidirenunni ‘giydirenindir’, giyenunni ‘gidenindir’,
sıfrenu ‘sofranın’, gelinu ‘gelinin’, senu ‘senin’, iranu ‘İran’ın’, bunu ‘bunun’, menu
‘benim’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 220
Belirtme Hâli:
+ı/+i: eybi ‘ayıbı’, eli ‘eli’, uni ‘onu’, azebaycani ‘Azerbaycan’ı’, meni ‘beni’, suāli ‘soruyu’.
Yönelme Hâli:
+e: gelene ‘gelene’, neneye ‘neneye; anneye’, pįresevene ‘Pireseven’e’, irane ‘İran’a’,
yanıne ‘yanına’.
Bulunma Hâli:
+de (Benzeşme ile > +ne): ügde ‘önde’, suŋurde ‘Sungur’da’, burde ‘burada’, örtemizde
‘ortamızda’, ivde ‘evde’, deyirmānne ‘değirmende’, yarunne ‘yadında, aklında’, ivınne
‘evinde’, altınne ‘altında’.
Ayrılma Hâli:
+de/ +den (n ünsüzünden sonra benzeşme ile > +nen)
bılaǥden ̆ ‘pınardan; dereden’, ķıtābden ‘kitaptan’, quzeyden ‘kuzayden’, dirnaǥdĕ
‘tırnaktan’, süzlerde ‘sözlerden’, qardaşlerde ‘kardeşlerden’, unnen ‘ondan’, yoĺınnen
‘yolundan’, bunnen ‘bundan’, irannen ‘İran’dan’.
İyelik Ekleri:
1. t. ş. / -m:/ anam ‘annem’, balam ‘çocuğum’, üzüm ‘kendim’, ġósküm ‘göğsüm’.
2. t. ş. /-n:/ yarunne ‘yadında, aklında’, dilınne ‘dilinle’, uşaǥlarunne ̆ ‘çocuklarınla’,
ivunne ‘evinde’
3. t. ş. /-e/~i:/ başıne ‘başına’, ivınne ‘evinde’, zılzılesine ‘depremine’, bacisi ‘bacısı’,
uşāǥĭ ‘çocuğu’.
1. ç. ş. /-(I)mIz:/ üzimız ‘kendimiz’, dilımiz ‘dilimiz’, örtemızde ‘ortamızda’, aĺmemız
‘elmamız’
2. ç. ş. /-Uz:/ üzuz ‘kendiniz’, ivuze ’evinize’, bılaǥuz ̆ ‘pınarınız, dereniz’.
3.ç. ş. /-leri:/ dereleri ‘dedeleri’, áǥılleri ̆ ‘akılları’, ġúĺleri ‘gülleri’, lehçeleri ‘lehçeleri’.
Sıfatlar
Sayı Adları:
bice ‘bir’, iki ‘iki’, üç ‘üç’, dörd ‘dört’, beş ‘beş’, alti ‘altı’, yiddi ‘yedi’, seķķız ‘sekiz’, doķquz
‘dokuz’, un ‘on’, un bir ‘on bir’, un iki ‘on iki’, un üç/unnüç ‘on üç’, un dörd ‘on dört’, un
beş ‘on beş’, y¨rmi ‘yirmi’, otuz ‘otuz’, ҟırḫ ‘kırk’, elli ‘elli’, elliyu un ‘altmış’, elliyu y¨rmi
‘yetmiş’, elliyu otuz ‘seksen’, elliyu ҟırḫ ‘doksan’, üz ‘yüz’.
Zamirler
Şahıs Zamirleri:
me ‘ben’, se ‘sen’, u ‘o’, bız ‘biz’, sız ‘siz’, ular ‘onlar’.
Dönüşlülük Zamiri:
üz ‘öz, kendi’
Soru Zamirleri:
kim ‘kim’, ne ‘ne’, neme ‘ne’, necür ‘nasıl’.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 221
Söz Varlığı:
Akraba Adları:
Dere ‘dede’, baba ‘baba’, anne ‘anne’, uǥil̆ ‘oğul, erkek evlat’, uǥlan ̆ ‘oğlan, erkek evlat’,
uşaǥ̆‘evlat, çocuk’, qız ‘kız çocuk’, n´ve (Peh. Far. نوا< nevā) ‘torun’, qardaş ‘kardeş’,
emu (Ar. عم ‘amm’) ‘babanın büyük kardeşleri, amca’, dayi ‘annenin erkek kardeşi, dayı’,
lāle (Ar. خاله) ‘babanın kız kardeşi, hala’. (Far. ĥāle ‘teyze)
Organ, Vücut, Uzuv Adları:
Üz ‘yüz, çehre’, álın ‘alın’, baş ‘baş’, buyın ‘boyun’, güz ‘göz’, qeş ‘kaş’, dil ‘dil’, duraǥ̆
‘dudak’, qulaǥ̆‘kulak’, eyaǥ̆‘ayak’, seqel ‘sakal’, ürek/ürey ‘yürek’
Hareket Fiilleri:
gel- ‘gel-’, giy- ‘git-’, apar- ‘götür-’, çıḫer- ‘çıkar-’.
İletişim Fiilleri:
danış- ‘konuş-’, sürüş- ‘sor-’.
Toplumdilbilimsel Görünüm
İran’ın Kirmanşah iline bağlı Sungur şehri coğrafî olarak kilit bir bölgede bulunmaktadır. Birçok etnik
grubun kesiştiği bu bölge değişik katmanlar/ın/ yan yana bulunduğu bir kesişme noktası
durumundadır. Sungur şehrini merkez alıp etrafını incelediğimizde, şehrin batı kısmında Kürt nüfusun,
kuzey ve doğu yönünde Türk nüfusun, güney kısmında ise (Kaşgay Türkleri dışarıda bırakılacak olursa)
Fars nüfusun yoğunlaştığı görülmektedir. Dolayısıyla Sungur şehri bu özelliğiyle her üç etnik grubun
ve dillerinin kesiştiği bir coğrafya olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durum Sungur şehrinde hemen
herkesin üç dil bildiği çok dilli (multilingualizm) bir ortamı da beraberinde getirmektedir. Bu çok dilli
ortamda (Türkçe, Farsça, Kürtçe) bir dilin sürekliliği açısından en geçerli dil Farsçadır. Resmi devlet dili
olma özelliğini ve gücünü kullanan Farsça her geçen gün Türkçe dâhil olmak üzere tüm diller üzerinde
baskı kurmaktadır. Ayrıca eğitim dilinin de Farsça olması ve Türkçe eğitim yapılmasına izin
verilmemesi Türkçenin kelime dağarcığının her geçen gün zayıflamasına sebep olmaktadır. Sungur
şehrinde yaşayan Türklerin konuştuğu Sungur Türkçesi ses ve şekil yönünden bu baskıyı fazlasıyla
hissetmektedir.
İran’da konuşulan diğer Türk dilleri gibi, Sungur Türkçesini etkileyen sorunların başında yazı dili
geleneğinin olmaması gelmektedir. Türkçe eğitim yapılamaması ve bu dilde yazılı, görsel faaliyetlere
izin verilmemesi Türkçenin İran coğrafyasında bölgeden bölgeye, şehirden şehre, mahalleden
mahalleye hatta kişiden kişiye farklılık göstermesine sebep olmaktadır. İran’daki tüm Türk lehçeleri
için geçerli olan bu sorun, Sungur Türkçesini de fazlasıyla etkilemektedir. Sungur Türkçesinin bir diğer
sorunu da civarda konuşulan Türk lehçelerinden uzak olmasıdır. Coğrafî olarak diğer lehçelerden uzak
kalmak, Sungur Türkçesinde olumlu ve olumsuz etkilere sebep olmuştur. Olumsuz etkilerin başında
baskın dil olan Farsçadan ses ve şekil yönünden daha fazla etkilenmesidir. Kelime dağarcığının
zayıflaması ve diğer Türk lehçelerinde karşılaşılan Türkçe kelimelerin Sungur Türkçesinde tamamen
Farsça şekilleriyle kullanılıyor olması, dilin diğer bölgelere göre daha hızlı asimile olduğunu
göstermektedir. Sungur Türkçesinin çevresinde konuşulan Türk lehçelerinin izole bir biçimde
yaşaması, bazı eskicil yapıların korunması gibi olumlu yönde etkiler de göstermiştir. Sonuç olarak
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 222
Sungur Türkçesi her iki özelliğiyle de bölgedeki diğer Türk lehçelerinden farklı ve özel bir durum
sergilemektedir.
Sonuç:
İran’ın uzun süre Türk hâkimiyetinde olan bir coğrafya olması onu Türkoloji çalışmaları açısından ayrı
ve önemli bir yere koymamızı gerektirmektedir. Türklerin bu coğrafyayla olan bağı tarihsel açıdan ve
farklı disiplinler eşliğinde titiz bir şekilde çalışılmaya devam etmelidir. Tarihsel çalışmaların yanı sıra
günümüzde İran’da yaşayan Türk toplulukları üzerine yapılan çalışmaların sayısı artmalıdır. Gerek
sosyal gerek kültürel gerek dilbilimsel çalışmalarla bu coğrafyada yaşayan Türkler hakkında daha fazla
bilgi bilim havuzunda toplanmalı ve bilim âlemiyle paylaşılmalıdır. Türkler, İran’ın daha çok
kuzeybatısında yoğunlaşmaktadırlar. Fakat İran’ın tamamına yayılmış küçük Türk gruplarının da var
olduğu unutulmamalıdır. Türk nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde ana dilin yaşam alanı daha
genişken, dağınık ve küçük gruplar halinde yaşayan Türklerin ana dillerini yaşatma olasılıkları daha
düşüktür. Bu sebeple bu Türk grupları bir an önce tespit edilmelidir. İran’ın resmi dilinin Farsça olması
ve Farsçanın her alanda baskın dil olarak yaşaması Türk gruplarının ana dillerini kullanmasını
güçleştirmektedir. Durumun tespiti ve dil etkileşim boyutlarının analizi için gerekli bilgilerin de
sahadan bir an önce toplanması gerekmektedir.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 223
Özgün Örnek Metinler ve Türkiye Türkçesine Aktarımları
1. Metin (Röportaj)
RÖPORTAJI YAPAN : Keyumers MUAYYEDİ / 55
YANITLAYAN : İntec ABA / 80
DERLEME YERİ : Sungur Merkez
DERLENEN : Röportaj
DERLEME TARİHİ : 09.07.2010
— Neçe yaşu var?
(Kaç yaşındasın?)
— Me alıllem elliyu otuz.
(Ben, tahminim, seksen.)
— Yáni heşdātsın?
(Yani seksensin?)
— Bēli.
(Evet.)
— Lob, bız diyeral. hefdāt dimez heşdāt dimez. diye elliyu otuz, elliyu y¨rmi, elliyu un.
(Tamam, biz deriz, yetmiş demeyiz, seksen demeyiz, biz, elli otuz, elli yirmi, elli on deriz.)
— Ellu y¨rmi a‿ocur var, bēli.
(Yetmiş, evet, o kadar var.)
— Elliyu otuz?
(Seksen?)
— Ēlbette, bēli.
(Elbette, evet.)
—Lob, dirim ki neçe yaşun var. Bu diri elliyu otuz.
(Tamam, dedim ki kaç yaşındasın, dedi ki seksen.)
— Ēlbette.
(Evet.)
— Bēd, neçe uşaǥu var? ̆
(Peki, kaç çocuğun var?)
— Neçe uşaǥım, elan zar var, dörd dane. Üç oǥ ̆ ̆lan‿idiyu üç qız. Oǥlanler ikisi ömrüni verdi. ̆
Bicesi şehit ulli şeremçare…
(Kaç çocuğum, şu an şey var, dört tane, üç oğlandı, üç kız, oğlanların ikisi vefat etti, biri şehit
oldu.)
— Dördi ǥ̆almi?
(Dördü mü kaldı?)
— Bēli, alti uşaǥım var ̆ ‿idi.
(Evet, altı çocuğum vardı.)
— Bēd, dördi ǥalmi? ̆
(Anladım, dördü kalmış?)
— Bēli, dördi ҟalmi.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 224
(Evet, dördü kaldı.)
— Bēd, n´ve neme var?
(Peki, torunların var mı?)
— N´vem, ēlbette n´velerim. Üç ḫaci ҟemberinu üç uşaǥi var. Aǥ ̆ aǥ̆ baĺu üç oǥ ̆ li var. ḫaci ̆
ruşenunne iki var, bēli.
(Torunum, elbette, torunlarım, Hacı Gemberi’nin üç çocuğu var, Akakbal’ın üç oğlu var, Hacı
Ruşen’in de iki tane var, evet.)
— Bēd, n´velerunne se üzuā?
(Peki, torunlarınla sen kendin ama ha?)
— Bēli.
(Evet.)
— Törkm danişisız ya farsm?
(Türkçe mi konuşuyorsunuz, Farsça mı?)
— Me vaĺĺa törkm danişdem.
(Ben, valla, Türkçe konuşurum.)
— Ḥāmine törkm?
(Hepsiyle Türkçe mi?)
— He, başarmerem farsm.
(Evet, Farsça konuşamıyorum.)
— Üz uşaǥ̆larunne neme?
(Kendi çocuklarınla nasıl?)
— Üz uşaǥ̆lerımıne ille törkm danışmiş.
(Kendi çocuklarımla öyle, Türkçe konuşuyorum.)
— Törkm danışisen?
(Türkçe mi konuşuyorsun?)
— Bēli.
(Evet.)
— Bēd, neçe dil bilise sen ḳullen?
(Peki, toplam kaç dil biliyorsun?)
— Me essen feǥet ḳurd ̆ mu farsmni billem.
(Ben aslında sadece Kürtçe ve Farsça biliyorum.)
— Ķurdmu, farsmu, türkm?
(Kürtçe, Farsça ve Türkçe mi?)
— Bēli, a‿uĺari billem.
(Evet, onları biliyorum.)
— Bēd, ille rmşeten billi üz famillimişåð,törksız da?
(Peki, köken olarak, ailen, Türk’sünüz değil mi?)
— Törķaḫ.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 225
(Türk’üz.)
— Dedåð, nenåð türk‿idiler da?
(Annen, baban Türk’tüler değil mi?)
— Bēli, dede, nenem törk‿imi, bēli.
(Evet, annem, babam Türk’müşler, evet.)
— Törk‿imi?
(Türk müymüşler?)
— Bēli, törk‿imi.
(Evet, Türk’müş.)
— Bed, üzuz neçe qardaş-baci‿imişåz?
(Peki, siz kaç kardeşmişsiniz?)
— Bız üzimız bice baci u bice qardaş. Esqeru me.
(Biz, bir kız bir erkek, ben en küçüğüyüm.)
— Esqeru sen?
(Sen en küçüğü müsün?)
— Bēli.
(Evet.)
— Bēd, çoḫ yaḫçi. Di gene herneme suali sız diyesız. Unnen araşem? ͜
(Peki, çok güzel, herhangi bir sorunuz varsa söyleyin, ben onunla konuşayım?)
— Bēli, güzlerımız.
(Evet, bekleriz.)
— Suŋurde bucur…
(Sungur’da bu şekilde…)
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 226
2. Metin (Atasözleri)
RÖPORTAJI YAPAN : Behruz BEYBABAİ / 37
YANITLAYAN : Emir Erselan HEDİDİ / 47
DERLEME YERİ : Sungur Merkez
DERLENEN : Röportaj
DERLEME TARİHİ : 19.07.2010
Abru bahār gügéti deülli ki duvare gügere. ͜ (Haysiyet, şeref ilkbahar çiçeği değil ki tekrar
yeşersin.)
Abruni yemi heyāni siçmi. (Şerefini yemiş, haysiyetini sıçmış.)
Āc arem dāş de yeyer. (Aç adam taş da yer.)
Ācínne it qırlåðri. (Acından it kırpıyor.)
Açílmemiş sıfre bir eybi var, açılen sıfrenū min‿u bir eybi var. (Açılmamış sofranın bir ayıbı var,
açılmış sofranın ise bin bir ayıbı var.)
Āǥ itu qere ġuni. ̆ (Ak it, kara gün için.)
Aǥ töf ġurenne une ̆ ḫıyaĺ iki ǥeranluǥ ̆ di. ̆ (Beyaz tükürüğü yerde gördüğünde onu iki kuruş
zanneder.)
Āǥ yarme qere ġun içiri. ̆ (Dövülmüş yarma kara gün içindir.)
Aǥac ġurenne hiz it qaçer. ̆ (Kötü köpek (birinin elinde) ağaç gördüğünde kaçar.)
Aǥrimiyen başi desmāĺ baǥ ̆ lemezle. ̆ (Ağrımayan başa mendil bağlamazlar.)
Āĺ aparmiş. (Al götürmüş.3
)
Ále qerqe baĺa çıḫarmez. (Ala karga çocuk doğurmaz.)
Álinu duzi yuḫ. (Elinin (tadı) tuzu yok.)
Aĺĺa açen çiraǥi benne giçirebilmez. ̆ (Allah’ın yaktığı ışığı kul söndüremez.)
Aĺĺaḩ birıne virenne nenesınnı araşmez. (Allah birine vereceği zaman soyuna sopuna bakmaz.)
Aremu alínne her neme yazmişle ile uri. (Adamın alnına ne yazılmışsa o olur.)
Arpe eken buǥde dermez. ̆ (Arpa eken buğday dermez.)
At almimi, aḫur bağliyåð. (At almamış, ahır bağlıyor.)
At minenini tanir. (At binenini tanır.)
3
Al; albastı, alkarısı, albıs, almış, alarvadı, alanası, alkızı, alacama gibi isimlerle anılan ve hemen hemen bütün
Türk dünyasında görülen olağanüstü bir varlıktır. Bu olağanüstü varlık sıklıkla lohusalara ve bebeklere musallat
olmaktadır. Bu varlık genellikle, lohusanın ciğerini suya atan ya da yiyen uzun boylu, dağınık saçlı, şişman, dişlek,
bir dudağı yerde, bir dudağı gökte, çıplak, göğüslerinden birini geriye atmış, çirkin, tepesinde gözü olan, al
gömlek giyen bir yaratık olarak tasvir edilmektedir. Geniş bilgi için bk. Acıpayamlı, Orhan (1974). Türkiyede
Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 80; İnan,
Abdülkadir (1987). Al Ruhu Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 259-267; Genç,
Reşat (1999). Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. s. 18.;
Duvarcı Ayşe (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar. Bilig. S,
32, s. 125-144; Çobanoğlu, Özkul (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ
Yayınları. s. 124-130; İnayet, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz /
Celmoğuz. İzmir: Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayınları. s. 41-48.
Alan araştırması sırasında bu atasözünü söyleyen kaynak kişilere atasözünün anlamı sorulmuştur. Kaynak kişiler
yukarıda belirttiğimiz gibi olağanüstü bir varlıktan bahsetmemişlerdir. “Āĺ aparmış.” sözü doğum esnasında
kadının aşırı kan kaybı sonucu hayatını kaybetmesi olarak açıklanmıştır.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 227
At minenunni, dZúń gidirenunni, yúĺ giyenunni. (At binenindir, elbise giydirenindir, yol
gidenindir.)
Áti dirnaǥde ayirmezle. ̆ (Eti, tırnaktan ayırmazlar.)
Atílen düşer. (Atılan düşer.)
Ázançi ulmiyenne ḫurūz uli belǥāsım. ̆ (Ezan okuyan olmadığı zaman horoz Ebul Kasım olur.)
Baǥde ekme aĺu, ķurde dime ̆ ḫaĺu. (Bağa erik ekme, Kürt’e dayı deme.)
Baĺa nenere yekeraǥ.̆ (Çocuk annesini geçti.)
Baler üzıne, diyer, bu menem inanmerem. (Aynada kendi yüzüne bakar, bu ben miyim,
inanmıyorum, der.)
Baluǥ bilmesi, ̆ ḫaluǥ ki bili. ̆ (Balık bilmese halik bilir.)
Baluǥ tuten ġutini baǥ ̆ ler so ̆ ͜uḫ su͜e. (Balık tutan kıçını soğuk suya sokar.)
Başım sinér, nérḫım sinérme. (Başımı kır ama kıymetimi düşürme.)
Başi deymi elhed daşıne. (Başı değmiş mezar taşına.)
Başi numurtere çıḫmirmi. (Daha başı yumurtadan çıkmamış.)
Başi saruluǥi çekilmemi. ̆ (Daha başının sarılığı çekilmemiş.)
Béĺĺírki ḫermāni bu y̥
il såðråð. (Geçen yılki harmanı bu yıl savurur.)
Bereķu oliyåð. (Boş konuşuyor.)
Beqqal dāşde oǥiller, siçanni kişmişde. ̆ (Bakkal hafif tartar, fare de kuru üzümden çalar.)
Bi yerde yatmez suĺgisi altine. (Suyun altında kalacağı hiçbir yerde yatmaz.)
Bice di, bice işir. (Bir de, bir dinle.)
Bice işi getirın başıne bilsi bice betmān unne neçe fetire çıḫer. (Bir iş getirin ki başına, bir
betman4
undan kaç fetire5
çıkar bilsin.)
Bice işi getirin başıne ki debbāǥ diri başıne getimemi. ̆ (Ona öyle bir şey yapın ki derinin başına
gelmemiş olsun.)
Bice nādan daş ati çāhe qırḫ aǥıl çı ̆ ḫarebilmezi. (Bir deli bir taş atar kuyuya, kırk akıllı
çıkaramaz.)
Bice üĺmesi ubirisi dirilmez. (Birisi ölmezse başka birisi dirilmez.)
Bice yalançi bice temevpār. (Hem yalancı hem açgözlü.)
Bice yéyenne qorḫ, bice yemiyenne. (Bir yiyenden kork, bir de yemeyenden.)
Bicesi diri dadåð acınne ülli, diri varidiyu 'yemeri. (Birisi dedi baban acından öldü, diğeri dedi ki
vardı, yemedi.)
Bile dustluǥ‿̆iy̥
le duşmençiluǥ‿̆içi yel qalsi. (Öyle bir dost ol ki düşmanlık için yel kalsın.)
Bit düşmi ķur elıne. (Bit düşmüş kör eline.)
Bit düşmi tumanıne. (Bit düşmüş elbisesine.)
Bíze gelen bíze ulşer deşşāǥleri quza ulşer. ̆ (Bize gelen bize benzer, hayaları cevize benzer.)
Biheyeye selām verub red‿uĺ. (Hayasıza selam ver, selamın alınmasın.)
4
Bir ağırlık birimi, yaklaşık 5,5 kilo.
5
Bir tür ekmek, Türkiye’deki pidelere benzer.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 228
Bu yaḫun yúĺúçi ya ḫoş dilu‿içi ya çoḫ pülu‿içi. (Bu yakınlık ya hoş dili için ya da çok parası için.)
Bu y̥
ilki quşu béllírki ǥuş. ̆ (Bu yılki kuşu geçen yılki kuş.6
)
Buǥaz yiddi buǥ ̆ ̆áni var. (Boğazın yedi boğumu var.)
Buġunki quşu dunavki quş. (Bugünkü kuşu dünkü kuş.)
Busan eyesi gelmi. (Bostan sahibi gelmiş.)
Busani ġúĺ çıḫarmi. (Bostanında gül bitmiş.)
Buynini tever kesmez. (Boynunu balta kesmez.)
Eger abu dilire varu ulmiyeydi, qerqe güzu çıḫarırdi. (Eğer şu dili de olmasaydı, karga gözünü
çıkarırdı.)
El eli tanir. (El, eli tanır.)
El eli yüver, elle düner el‿üzi üver. (El eli yıkar, el de döner eli yüzü yıkar.)
El işler, güz qorler. (El çalışır, göz korkar.)
Émamzāre şem getirenu, şem uǥilliyeni tanir. ̆ (Türbe sahibi mum getirenle mum götüreni
(çalanı) tanır.)
Emir divan ferrāşi, ile üzve yaraşi. (Emin divanının kölesi, kölelik sana yakışıyor.)
Eynı ardi saru çurey ne ardi var ne üzi. (Arkası önü belli olmayan ekmek gibi ikiyüzlüdür.)
İki ǥeranluǥ ̆ işeyde bir ǥ ̆ eranyarenluǥ ̆ ḳorig düşer. ̆ (İki kuruşluk eşek bir buçuk kuruşluk semer
alır.)
İki qıçi var‿idi ikire aĺĺi. (İki ayağı vardı (kaçmak için) iki tane daha aldı.)
İĺan her naǥere kejdi delüge giyenne ras ̆ ‿uli. (Yılan ne kadar eğri olursa olsun deliğe girdiğinde
düz olur.)
İĺan şirin dilınne çıḫer yaziye. (Yılan tatlı dil ile dışarıya çıkar.)
İşey hārde düşey hārde. (Eşek nerde, döşek nerde.)
İşey işde qalenne bern u qulaǥ uli. ̆ (İş görmeyen eşeği, sahibi keser.)
İşey ne bili yurǥan düşey nemeri. ̆ (Eşek ne bilir yorgan döşek nedir.)
İşey ülmaǥi it béyram éy ̆ ̥
li. (Eşek öldüğünde it bayram eder.)
İşeyi paĺanınne yeyer. (Eşeği semeriyle yer.)
İşeyu gúcıne gelmeyåð, girişmi palanıne. (Eşeğe gücü yetmiyor, palanına girişmiş.)
İşirmelu süzleri işirduḫ. (Duyulması gereken sözleri duyduk.)
İşşeye minmaǥ bice eybdi, ánmaǥ ̆ iki. ̆ (Eşeğe binmek bir ayıptı, inmek iki.)
İşşeyi ḵúĺpire géşdi. (Eşeği köprüde geçti.)
İşşeyni ġurese hārde qurt yemi. (Eşeğin kurt yediği nerde görülmüş.)
İt ġıçınne tiḵan çıḫarmaǥ.̆ (İt ayağından diken çıkarmak.)
İt giddi meçhire. (İt girdi mescide.)
İt hizluǥenneri qurt gelikene. ̆ (İt vefasız olursa kurt gelir.)
İt hizluǥunneri qurt samanluǥ ̆ de baĺa éyler. ̆ (İt cilve yaparsa, kurt samanlıkta çocuk yapar.)
İt sıfet deülli pişi ͜ ‿sıfeddi. (İt suratlı değil, kedi suratlıydı.)
İtuǥli pişi ̆ ‿sıfet. (Köpek oğlu ama yüzü kediye benzer.)
6
Küçümseme anlamında kullanılan bir söz, bir topluluk içinde henüz olgunlaşmadığı düşünülen bir kimsenin
söylediği sözü küçümsemek, hafife almak için “Dünkü çocuk” anlamında kullanılan bir söz.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 229
Örçmemi biçåð. (Ölçmemiş, biçiyor.)
Peşá aǥzınne üĺå ̆ ð. (Sineğin ağzında ölür.)
Pıfıne pilåð qeyrilmez dügi iseru saru yaǥ.̆ (Üfleyerek pilav kavrulmaz, pirinç, yağ ister.)
Piçaǥ üz desisini kesmez. ̆ (Bıçak kendi kılıfını kesmez.)
Pişi bezedirmaǥ̆, pişi pişi iylemaǥ.̆ (Kediyi süslemek, pisipisi yapmak.7
)
Poḫyeyen qaşuǥi bilinneri. ̆ (Bok yiyenin kaşığı bilinir.)
Pún giyese diyelle bijdi, yavaş giyese diyelle gijdi. (Hızlı gitse piç derler, yavaş gitse aptal derler.)
Pülém civımne eǥlim başımne. ̆ (Param cebimde, aklım başımda.)
Püneçi eyaǥyalen ulli. ̆ (Ayakkabıcı yalınayak olur.)
Tānciye diyer tut, d´vşane diyer qaç. (Tazıya der, tut; tavşana der, kaç.)
Tay düşse zeyn‿illemesi. (Tay düşsün, yaşamasın.)
U atĺu bíz de piyāde. (O atlı biz de yaya.)
Udde kül düşer küllere ut. (Ateşe kül düşer, küle de ateş.)
Uǥirire qalen çı ̆ ḫir remmāle. (Hırsızdan kalan falcıya gider.)
Uǥirisi güc ulenne, iv eyesini tuter. ̆ (Hırsız güçlü olduğunda ev sahibini yakalarlar.)
Ulmi iĺan mincuǥi.̆ (Olmuş yılan boncuğu.8
)
Ulmiş aynúv gün. Ay gün bibini gurmezdi. Yáni ay gece çıḫer gün gunnuz. Buĺar bibini hiç ferḫ
vurmezle.Yáni veldi bice nefer kem peydåðsiesen ġúĺmiyesi diyelle ulmiş ay u gün. (Ay ile gün gibi
olmuş.Ay ile gün birbirini görmezdi. Yani ay gece çıkar, gün ise gündüz. Bunlar birbirini hiç görmezler.
İşte eğer bir kişi hiç gülmezse ona aynı ay ile gün olmuş derler.)
Un deyirmānne bice betmān uni yuḫ. (On tane değirmende üç kilo unu yok.)
Uni alinmi qelvilire asílmi dāre. (Unu elenmiş, eleği de asılmış.)
Unne qorḫ ki ḫudāre qorḫmez. (Allah’tan korkmayandan kork.)
Unu ipine çepe gitmaǥ uĺmez. ̆ (Onun ipiyle ağaç toplamaya gitmek olmaz.)
Uşşaǥ ezizdi terbiyeti ezizraǥ ̆ .̆ (Çocuk azizdir, terbiyesi ise daha aziz.)
Üce ate minen tiz düşer. (Yüksek ata binen çabuk düşer.)
Ügde baci ardde qeyçi. (Önde arkadaş, arkada düşman.)
Ülmaǥ bi ġun, şiven bi ġun. ̆ (Ölmek bir gün, ağlamak bir gün.)
Üluve üz verese, siçer kefene. (Ölüye yüz verirsen kefene sıçar.)
Üz başini baǥlebilmiyå ̆ ð gitmi gelin başini baǥliyå ̆ ð. (Kendi başını bağlayamıyor, gitmiş gelinin
başını bağlıyor.)
Üz daşiyu üz başi. (Kendi taşı, kendi başı.)
Üz u düz. (Tam yüz.)
Üzi diyese deyirmān daşiri. (Yüzü değirmen taşı gibi.)
7
Kedi süslemek sözü bölgede aldatmak anlamında kullanılıyor.
8
Bazı yılanların ağzında çok değerli incilerin bulunduğuna inanılması sebebiyle bölgede kullanılan bir söz, çok
değerli anlamında kullanılıyor.
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 230
Kaynakça
Acıpayamlı, Orhan (1974). Türkiyede Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara:
Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 80.
Bulut, Christiane (2005). Iranian Influences in Sonqor Turkic (Ed. Eva AgnesCsato, BoIsakson,
CarinaJahani). Linguistic Convergence and Areal Diffusion. New York: Routledge. s. 241-269.
Çobanoğlu, Özkul (2003). Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ
Yayınları.
Doerfer, Gerhard (1977). Das Sonqor-Türkische. Einvorlaufiger Bericht. Helsinki: Studia Orientalia. S.
47, s. 43-56.
Duvarcı, Ayşe (2005). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar,
Uygulamalar. bilig. S. 32, s. 125-144.
Genç, Reşat (1999). Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları.
Hacıeminoğlu, Necmettin (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara Türk Dil
Kurumu.
Heyet, Cevat (2002). Sungur Türkleri. Türkler Ansiklopedisi XX. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 675-
678.
İnan, Abdülkadir (1987). Al Ruhu Hakkında Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. S. I,
s. 259-267.
İnayet, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz, İzmir:
Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayınları. s. 41-48.
Johanson, Lars (1998). History of Turkic, The Turkic Languages. (Ed. Lars Johanson and Eva Agnes
Csato). New York: Routledge. s. 82-83.
Minorsky, Vladimir. (1970). Sungur, İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul.
Windfuhr, Gernot. (1977). Sonqori-Türkisch. Mini-Grammar [Morphology]. Helsinki: Studia Orientalia.
s. 47-56.
Yayıma Hazırlayan: Edanur Sağlam
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 231
FOTOĞRAFLAR
Sungur Türkleri (Sungur şehri)
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 232
TDD/JofEL Winter 2013 • Teh liked eki Diller Der gisi/Journ al o f Endangered Lan guages
Ab d ul ka dir A tı c ı- S ung ur T ürk ler i ve Di l ler i
www.te hlikedekidille r.c om 233
Sun gur şehr ine ait b ir görünüm
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی