KADINLAR, YÜKSEKÖĞRETİM VE İŞ GÜCÜ PİYASASI: İRAN ÖRNEĞİ1

WOMEN, HIGHER EDUCATION AND LABOUR MARKET : CASE OF IRAN
Öz
Günümüzde vasıflı ve uzman insan gücü ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasının en önemli
unsuru olarak sayılmaktadır. Bu nedenle, işgücüne nitelik ve bilgi kazandıran eğitim olanaklarının bir ülkenin
vatandaşları arasındaki “eşit” dağılımı oldukça önemlidir. Eğitim olanaklarının cinsiyetler arasında dağılımı
da en az toplumsal sınıflar, bölgeler, eğitim tür ve düzeyleri arasındaki dağılımı kadar önemlidir. Kadınların
yükseköğretime olan erişimlerinin iyileştirilmesinin toplumsal kalkınma ve ekonomik büyümeye olumlu
etkileriyle beraber daha adil ve eşitlikçi toplumsal ilişkiler kurulmasının geçerli araçlarından biri olduğu
genellikle kabul edilmektedir. Kadınların karşılaştıkları bu ayrımcılık, kendi özgür seçimlerinden ziyade onların
yükseköğretimlerine ve iş bulma sürecinde karşılaştıkları kurumsal engellerden kaynaklanmaktadır. Bu
çalışmada, yükseköğretimde toplumsal cinsiyet ayrımcılığı sorunu, işgücü piyasasında kadınlara karşı olan
önyargı İran özelinde kadınların durumu vurgulanarak tartışılmaktadır. Araştırma betimsel bir
değerlendirmedir. Veri kaynakları istatistik kurumlardan alınmıştır. İstatistik kurumu ve milli eğitim araştırma
verileri kullanılarak, kayıt oranı grafiklerinin cinsiyet, öğrenim gördüğü bölüme göre büyük farklar gösterdiği
ortaya konulmuştur. Cinsiyete dayalı fark, özellikle lisansüstü öğrenimde, fen ve tıp bilimlerinde belirgindir.
Diğer bir bulgu ise kadınların erkeklere göre daha az işgücüne katılma oran ve olasılığına sahip olmasıdır. Bu
yüzden bu çalışmada eğitimli kadınların işgücü piyasasına katılım oranları, ayrıca toplumsal cinsiyet eşitliğinde
yükseköğretimin rolünü, özellikle bu alanda sayıları her gün artan kadın öğrenciler açısından eleştirel olarak
değerlendirmeyi de amaçlamaktadır.
Anahtar Sözlükler: İran, Yükseköğretim Kurumları, Kadın Eğitimi, İş gücü piyasasında kadın, Cinsiyet
Abstract
Workforce qualities have been being regarded as one of the most important indicators of the countries’
economic, social and cultural development. The “equal” distribution of educational opportunities among the
citizens of a country is important because of the fact that most of the time only through education workforce can
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 1 Çalışma, yazar tarafından 15-17 Mayıs 2013 tarihinde düzenlenen “IIIrd International Conference on Critical Education Symposium” da sunulmuş ve yayın için düzenlenmiştir.
2 Yrd. Doç. Dr. Somayyeh RADMARD, İstanbul Aydın Üniversitesi, somayyeh92@yahoo.com
Kadınlar, Yükseköğretim ve İş Gücü Piyasası: İran Örneği
Somayyeh RADMARD
83
acquire knowledges and skills. Distribution of educational opportunities between genders is also as much
important as the distribution of them among classes, regions, types and levels of education. Improvement of
women’s access to higher education is considered to be one of the most effective instruments of not only the
social development and economic growth but also of the construction of just and equal social relations. In this
study, social gender discrimination in higher education is argued via emphasizing the situation of women in
Iran. This study is based on descriptive research. Data’s were taken from the institutions keeping the statistics of
Iran. Relevant datas indicate that enrollment rates differ substantially between gender groups and due to levels
and types of education. Differences in enrolment rates between gender groups are apparent especially in
postgraduate level and in natural and medical sciences. In this study, authors first argued the historical course
of Iranian Education System and then the existing situation of higher education in Iran was critically evaluated
within the context of social gender equality.
Keywords: gender discrimination, equality of opportunity in education, higher education, Women in Labour Market,
Iran
1.GİRİŞ
Eğitim ve eğitim yatırımları ve insan sermayesi gücü, kalkınmanın önemli bir unsuru olarak kabul
edilmektedir. Kadınların ekonomik ve sosyal yaşama daha fazla katılmaları, kalkınma ve büyümeden daha fazla
pay almaları ve aile içindeki konumlarının iyileşmesinin sağlanması gelişmişliğin gereğidir. Bu çağda insan
gücü, eğitim düzeyin artması ve becerikli işgücünden yararlanma geçmişe oranla daha fazla önem kazanmıştır.
Yükseköğretim her ülkenin iktisadi, siyasi ve kültürel süreçlerinin unsurlarından biridir. İran’da ise toplumun
sosyal-kültürel koşullarıyla uyumsuzluk ve kadın eğitiminde cinsiyet ayrımcılığı ile ilgili sorunların var olması,
kadınların işgücü niteliğini olumsuz etkilemekte ve iktisadi açıdan onları dezavantajlı duruma düşürmektedir
(Sarokhani, 2002: 178). Dünyada gelişmekte olan Afrika, Asya ve Latin Amerika gibi ülkelerde kadının eğitim
düzeyinin yükseltilmesi onun statüsü, toplumsal refahı ve iktisadi gelişimi hızla ilerletmiştir (Salehi, 2001: 125).
Ancak İran’da cinsiyet temelli ayrımcılık kadınların toplumda etkinlik gösterme hakkını kazanmanın önündeki
en zorlu engellerden biri olarak varlığını sürdürmektedir (Amadzade, 2003). Oysa toplumlar ve ülkeler arası
kalkınmanın en önemli ölçütlerinden biri “toplumsal cinsiyet eşitliğidir. Kalkınma sürecinde kadınların daha çok
kaynağa ve refaha erişiminin artması, onların iktisadi büyümeye katkı koymalarını mümkün kılmaktadır (Şekuri
Rad, 2001). Bir çok uzman görüşüne göre kadınların kalkınma kaynaklarına sınırlı erişimi yoksulluk ve nüfusun
hızlı büyümesinin en önemli nedenlerinden sayılmaktadır. Dünyanın yoksul toplumunun % 70’ini kadınlar
oluşturmaktadır (Ecevit, 2003). Dünyanın okuma-yazma bilmeyen nüfusunun üçte ikisini kadınlar
oluşturmaktadır. Okuma yazma bilmeyen kadınların yüksek oranda olması toplumsal ayrımcılığın en önemli
göstergelerinden birisidir ki bu durum onların çalışma ve gelir olanaklarını kısıtlamaktadır ve onları ev yaşamına
mahkum etmektedir. Bu da kadınların iktisadi refahının azalmasına ve erkeklere daha çok bağımlılığa yol
açmaktadır. Bir çok çalışmada kadınların eğitim düzeyi ile hamile kalma oranı, çocuk ölümü, evlenme yaşı,
çalışma olanakları, anne ölümleri arasında anlamlı ilişkiler kurulmuştur (Amiriyanzade, 2004). Bu yüzden
gelişmekte olan ülkeler için kadın eğitimine yatırımın toplumsal getirisi yüksektir Güneydoğu Asya ülkelerinde
yapılan bir çok araştırmaya göre, bu ülkeler kadınların sosyal ve kültürel konumlarını güçlendirmek, eğitim
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 5 Sayı: 9 2013 Güz

84
imkanlarından eşit biçimde yararlanmalarını sağlamakla toplumsal ve ekonomik büyüme yollarında büyük
başarılar elde etmişlerdir (Kameron vd., 2001: 466). Alınan eğitimin cinsiyete göre dağılımını dünya ölçeğinde
karşılaştıran veriler göstermektedir ki; İran’da kadınların yükseköğretim düzeyinde okullaşma oranı erkeklere
göre oldukça düşüktür. Ayrıca İran’da kadının toplumsal statü gelişiminin gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında
beklenen düzeyde olmadığını söylemek olasıdır.
İran’da eğitimde toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve bu sorunun geldiği noktayı belirlemek amacıyla İran’daki
mevcut durum çeşitli göstergelerle ve karşılaştırmalar yaparak analiz edilecektir. İzleyen bölümde, kadınların
eğitime erişimlerindeki zorluklar ve işgücü piyasasında kadınların karşılaştıkları engeller ve bu engellerle
mücadele için alınan önlemler belirtilecektir.
1.1.İran Eğitim Sisteminin Kısa Tarihi
Eski İran’da ilk üniversite milattan önce üçüncü yüzyılda kurulmuştur. Buna rağmen, İran’da çağdaş
üniversite kurumsallaşması uzun bir geçmişe sahip değildir. Çağdaş üniversite yapısına sahip olan ilk üniversite
yirminci yüzyılda kurulan Tahran Üniversitesidir. Bu üniversite 1934 yılında açılmıştır. Sonraki yıllarda ise
İsfahan, Şiraz ve Meşhet gibi ülkenin diğer önemli kentlerinde başka üniversiteler açılmıştır (Bazargan, 2002).
1934 yılında İran’da eğitim ilköğretim, orta öğretim ve yükseköğretim kademeleri olmak üzere üç ana
düzeyde sürdürülmekteydi. Bu yıllarda Maarif Bakanlığı yükseköğretimin denetiminden, yurt dışına öğrenci
gönderilmesinden sorumludur ve yükseköğretim kurumları, sanayinin ihtiyacı olan insan gücü ihtiyacını
sağlamaya yönelik olarak faaliyet göstermektedir. Bununla birlikte bu yıllarda ilk öğretmen yetiştirme
merkezleri kurulmuştur (Ferestekhah, 2000). Bu dönemde, yükseköğretim kurumlarının sadece devlet
politikalarının siyaset malzemesi yapılması, kadınlara karşı eşit fırsatların yaratılmaması, kültürleşme ve
toplumsallaşma çalışmalarının geciktirilmesi, yükseköğretim programlarında iş hayatından kopuk geleneksel
yöntemlerin uygulanması yükseköğretim sisteminin yetersizliğinin nedenleridir.
İran’da özel yükseköğretim kurumları ise altmışlarda faal olmuştur. 1960 yılında özel sektörün katkısı
okul öncesi eğitimde % 84.7, ilköğretimde % 7.4, ortaöğretimde %19.2 ve yükseköğretimde ise % 21idi. Bu
yıllarda nüfusun her yüz bin kişisinden öğrenci sayısı 400 kişiye ve kadınların payı yükseköğretimde sıfırdan
%30’a ulaşmıştır. Yükseköğretim kurumlarının % 56.2 gibi büyük bir kısmının Tahran kentinde toplanması ve
ülkenin diğer noktalarında az sayıda yükseköğretim kurumu olması, İran eğitim sisteminin yükseköğretim
düzeyinde karşı karşıya olduğu sorunlardan birisidir. Ayrıca yükseköğretim kurumlarında uygulanan eğitim
programları, bu programlarla yetiştirilen insan gücü ile işgücü piyasasının ihtiyaçları arasında nicelik yönünden
bir uyum görülmemektedir. Örneğin sosyal bölümlerde öğrenim gören öğrenci sayısı % 49 iken, tıp bölümünde
% 10 ve ziraatta % 4’dür. Özel yükseköğretimin de eğitim türlerine göre dağılımının benzer olduğu
görülmektedir. Özel yükseköğretim kurumlarının % 70’i sosyal bilimler alanında eğitim vermektedir.
Sayısal anlamda 1973-1978 yılları arası verilere bakıldığında, bu dönemlerde yükseköğretim nicelik ve
nitelik yönünden gelişmiştir. Öğrenci sayısı her yüz bin nüfustan, 4865 kişiye ulaşmıştır. 26 üniversitede 87
fakülte ile üniversite dışında 228 yükseköğretim kurumu ve 1374 eğitim bölümü açılmıştır. Kadınların
yükseköğretime erişimi % 32’ye ulaşmıştır ve diğer özel yükseköğretim kurumlarında kadınların
yükseköğretime ulaşması %50 olmuştur. Ancak bu dönemde liselerden mezun olan binlerce diplomalıdan sadece
Kadınlar, Yükseköğretim ve İş Gücü Piyasası: İran Örneği
Somayyeh RADMARD
85
% 16.8’i yükseköğretime alınmışlardır. Bununla birlikte kamu ve özel yükseköğretim kurumlarının bölümlerinin
yetersizliği ve yükseköğretim politikalarına büyük ölçüde devlet tarafından müdahale edilmesi, bu durumun
önemli sebeplerindendir. Sonuç olarak yükseköğretim kültürel, sosyal, toplumsal ve ekonomik kalkınmayı
gerçekleştirebilecek nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi görevinden büyük ölçüde geri kalmıştır (Ferestekhah,
2000).
1978-1988 yılları arasında İslam devrimi ile birlikte dini beklentilerin ülke yükseköğretim stratejisinin
önüne konulması ve yükseköğretimin merkezileştirilmesi sorunları daha da büyütmüştür. Özellikle 23.12.1978
tarihinde üniversite kurumları tamamen devletin hâkimiyeti altına girmiştir. 1988 yılı ve sonrasında başlatılan
planlı çalışmalar neticesinde yükseköğretim kurumları günümüze kadar büyük gelişmeler göstermiştir. Bunula
birlikte üniversite kurumlarının özerklik düşüncesi güçlenmeye başlamıştır. Bu gelişmeler beraberinde mesleki
teknik eğitimin de kurumsal bir yapıya kavuşturulmasını kapsamıştır (Ferestekhah, 2000). Bunların yanı sıra
yükseköğretim düzeyindeki sistem; Devlet Üniversiteleri, Devlet Sağlık Üniversiteleri, İslam Özel
Üniversiteleri, Gayri-İntifayı Üniversiteleri, Mesleki ve Teknik Üniversiteleri, Uzaktan Öğretim Üniversiteleri,
Milli Eğitime bağlı Yükseköğretim Merkezleri, devlete ve bakanlıklara bağlı Yükseköğretim Merkezleri,
Elektronik Üniversiteler ve Açık Öğretim Merkezleri olarak 9 grupta yapılandırılmıştır (Bazargan, 2002).
İslam devriminden sonra 1978 yılında devlet devrimin hedeflerini gerçekleştirmek için üniversitelerin
değişimi görevini ele almıştır. Diğer taraftan yükseköğretimin ihtiyaç duyduğu insan gücünün yetişmesine katkı
sağlayacak yükseköğretimin yayılmasını gündeme getirmiştir. Bu doğrultuda İslam devrimi ilkelerine uygun
yeni üniversite kurumlarının kurulması düşüncesi devrimin ilk yıllarından beri ülke politikacıları arasında
tartışılıp ve incelenmiştir (Moaseye Pejohesh ve Bernameriziye Amuzeshe Alye, 1988).
1.2.İran Eğitim Sistemindeki Kadınların Durumu
1978 yılında İslam devriminden sonra devlet sisteminin bilimsel yaklaşımdan yoksun olması, İslami kültürel
devrim, üniversitelerin kapanması, savaş ve savaş bölgelerinden göç ve ailelerin sosyal ve iktisadi sorunlarından
dolayı kadınlar çok zarar örmüşlerdir. Böylece 1988-1989 yıllarında 1978-1979 yıllarına göre vasıflı insan
gücünün dağılımındaki eşitsizlikler Artmıştır.
Geleneksel kültür, kadınlar için ikinci sınıf bir rol dayatmaktaydı ve hala da dayatmaktadır. Bu kültür,
ebeveynlerin çocuklarını eğitme şeklini ve hatta kadınların kendilerine bakışını olumsuz etkilemektedir.
Geleneksel kültür ve yapı ancak evde (eş ve anne rollerinde) birinci rolü kadına vermektedir. Öyle ki bazı
öğrenim türlerine kadınların kabul edilmesi ve bazı mesleklerde kadınların çalışması kısıtlanmıştır. Bu kültürün
etkisi altında, kadınların kendileri de bazı eğitim düzey ve türlerinin ve mesleklerin onlara uygun olmadığını ve
üstesinden gelemeyeceklerini düşünmektedirler. Bu durumun sonucu olarak örneğin ortaöğretimde kadınların
öğrenim durumu 15-19 yaş grubu için 1976 yılında % 28.2’iken 1986 yılında % 18.9’a azalmıştır (Bozeri, 2002).
Diğer taraftan, ortaöğretimde kadınların gayrı-safi kayıt oranları 1988 yılında % 69.1’den 1998 yılında %
90.9’a yükselmiştir (planlama ve yönetim kurumu, 1999). Sonuç olarak, 1997-98 yılında, ortaöğretim
programından kadın mezun oranı % 57.6 ve üniversiteye hazırlık programında kadın öğrenci mezun oranı %
59.8’e ulaşmıştır ve erkeklerin önüne geçmiştir (İran istatistik kurumu, 2002). Kadınların bilincinin artması ve
onların vatandaşlık haklarının artması ile 1993 yılında Yükseköğretim Bakanlığı tarafından kadınların
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 5 Sayı: 9 2013 Güz

86
yükseköğretim hakları ile ilgi kanunlardaki kısıtlamalar giderilmiştir (Bozeri, 2002). Sonuç olarak, kadınların
yükseköğretime talepleri artmıştır (Khamse, 2000; Hagigi ve Akberi, 2005; Saber ve diğerleri, 1995; İrejizad
2000; Salehi, 2001; Kazemi Pur, 2001; Bozeri, 2001; Vedadhir, 2002; İmani ve Merdiha, 2002; Ferstekhah,
2004; Gaini, 2006). 1971-1972 öğrenim yılında kadın öğrenci sayısı toplam öğrenci sayısının % 29.7’isini
oluşturmaktadır. Bu durum 20 yıl önceye kadar yani 1993-1994 yıllarına kadar devam etmiştir. Kadın öğrenci
sayısının artması 1994-1995 yıllarından sonra olmuş ve 2004-2005 öğretim yılında % 30.5’den % 53.9’a
ulaşmıştır. Böylece İran yükseköğretiminde kadınların payı 10 yıl içinde 2004-2005 öğretim yılında % 23.4
artışla sonuçlanmıştır (Tablo 1).

Tablo 1. Kadın Öğrencilerin Sayısı ve Üniversiteye Kabul Oranlarının Dağılımı
Öğrenim yılı Üniversiteye kabul edilenlerin oranı Öğrenci sayıları
Ülke genelinde Yükseköğretim
bakanlığı
Ülke genelinde Yükseköğretim bakanlığı
1965-1966 23.7
1969-1970 24.7
1971-1972 29.7
1976-1977 29.8
1977-1978 %31.5 30.9
1991-1992 %28.9 29
1992-1993 %29.7 27 28.2 26.3
1993-1994 29.5 29 28.5 26.9
1994-1995 34.0 34 30.5 29
1995-1996 37.3 37.1 32.6 31.6
1996-1997 42.6 43.4 36.1 35.7
1997-1998 43.1 45.7 38.2 39.3
1998-1999 45.6 48.9 41.9 43.3
1999-2000 48.3 52.3 44.1 46.4
2000-2001 50.5 55.6 47.2 50.6
2001-2002 51.9 58.3 49.7 53.4
2002-2003 52.8 59.6 50.9 55.7
2003-2004 53.9 59.7 50.9 55.7
2004-2005 53.7 59.4 53.9 59.5
Kaynak: Moesseye pejohesh ve bernameriziye amuzeshe aliye İran , 2008
2002-2003 öğretim yılında ilk kez ülkenin öğrenci nüfusunda kadınların oranı erkeklerin oranının üstüne
çıkmış ve İslam Azad üniversitelerinde (özel üniversiteler) % 50.38’e ulaşmıştır (Merkeze Amare İran, 2002).
Yükseköğretime erişime ilişkin olarak geleneksel olarak erkeklere has kabul edilen bölümlere kadınların
erişimi konusunda da dünya genelinde araştırmalar yapılmıştır. Genel olarak üniversitelere yüksek talebin
devamı, kadınların kayıt oranın artmasının sonucu olarak görülmektedir. 1992 ile 2000 yılları arası istatistiklerin
incelenmesi sonucunda VanValey (2001, s. 4), “2000 yıllarda Kuzey Amerika’da lisans öğrencilerin % 55’ini
kadınlar oluşturmaktadır” bilgisini vermektedir .
VanValey’ye göre (2001) lisans üstü programlarda da kadınların katılımı ve başarıları artmıştır. Örneğin
tüm üniversite bölümlerinin doktora programlarında öğrenim gören öğrencilerin oranları 1982-1983 öğretim
yılında % 33’den 1995-1996 öğretim yılında % 39’a ulaşmıştır. Ayrıca sosyal bölümlerde, 1980-1981 öğretim
Kadınlar, Yükseköğretim ve İş Gücü Piyasası: İran Örneği
Somayyeh RADMARD
87
yılında doktora öğrencilerin % 64’ünü erkekler oluşturmaktaydı. Halbuki bu oran 1994-1995 öğretim yılında
erkekler için % 49.2’e düşmüştür. Bu arada 1955-1977 öğretim yıllarında kadınların payı sırasıyla % 51.6 ve %
52.1 olarak gerçekleşmiştir (Vanvaley, 200: 1-8).
Yükseköğretimde gayrı-safi kayıt oranları açısından, bir çok gelişmiş ülkede, kadınların oranı toplam
kadın ve erkek oranına göre daha fazladır. Bu oran 1955 yılında Kanada’da toplam kadın ve erkek için % 88,
Amerika’da % 81, Norveç’te % 50, Danimarka’da % 48, Fransa’da % 51, Rusya’da % 43, Ukrayna’da % 41,
Bulgaristan’da % 41, Polonya’da % 25’di. Ancak bu oran sadece kadınlar için Kanada’da % 97.8, Amerika’da
% 91.8, Norveç’te % 66, Danimarka’da % 51.1, Fransa’da % 57.2, Rusya’da % 48.5, Ukrayna’da % 46.4,
Bulgaristan’da % 49.9, Polonya’da % 28.5’idi. Böylece adı geçen ülkelerin hepsinde, yükseköğretimde gayrı-
safi kayıt oranı kadınlar için toplam kadın erkek oranına göre daha yüksektir, halbuki İran’da, tersidir. Aynı
yılda yükseköğretimde gayri-safi kayıt oranı toplam kadın ve erkeler için % 18 ve kadınlar için % 12.8’di
(UNIECO, 2001).
Diğer taraftan, İran’da devrimden sonra, mühendislik, fen ve ziraat gibi eğitim bölümlerinde kadınlar için
kültürel inkılap komitesi tarafından cinsiyet sınırlılıkları konuldu (Ferestekhah, Mokhtari, 2001). Bununla
birlikte kadınlar ve erkekler için ayrı kotalar belirlendi. Öyle ki bazı bölümlerde kadınların payı % 10 ile 20
arasındaydı (Bozeri, 2002). Ayrıca, kültürel inkılap komitesinin 61/12/26 yasasına göre devrim komitelerinin
üyelerine, gazi ve askerler için fazla payların ayrılmış olması, sınırlılıkları kadınların aleyhine Artırmıştır.
Sayılar, bu sürecin sonucunda vasıflı insan gücü dağılımında toplumsal cinsiyet ayrımcılığına işaret etmektedir
(Ferestekhah, 2000). Son zamanlarda yapılan araştırmalar da, yükseköğretimde kadınların katılımında
eşitsizlikler ile birlikte olduğunu gerçeğini ortaya çıkarmıştır (İrejizad, 1995; Mohemmedi,, 1995; Halk, 1995;
Ğiyasi, 2000; Salehi, 2001; Kazempor, 2001; Bozeri, 2002; İmani ve Merdani, 2002; Ferestekhah, 2004;
Mahbub ve Taheriyan Ferd, 2005). Diğer bir ifade ile nicel artış nitel artma ile birlikte olmamıştır. Kadınların
üniversitedeki öğrenim gördükleri bölümlerde, genel öğrenim gruplarında ve farklı öğrenim aşamalarında
katılım durumlarında eşitsizlikler görülmektedir.
Sayısal anlamda 2005-2006 öğretim yılında verilere bakıldığında, kadınların toplam öğrenci sayısı
içindeki oranlarının ön lisans, lisans, yüksek lisans, mesleki doktora (Tıp) ve doktorada sırasıyla % 40.8, % 62.3,
% 36.6, % 56.8, % 27.1 olduğu görülmektedir. Lisans programlarında en çok kadın öğrenci sayısı Tıp
fakültelerindedir. Ön lisans programında kadın öğrenciler erkek öğrencilere göre daha az yer almaktadır. Üç
öğrenim düzeyine Lisans, yüksek lisans ve mesleki doktora programlarına (Tıp ve sağlık bölümleri)
bakıldığında, öğrenim düzeyi arttıkça kadınların katılımının azaldığı görülmektedir. Lisans düzeyinde bir erkek
öğrenci için iki kadın öğrenci bulunmaktadır. Ancak yüksek lisans programında bu oran tersinedir. Her iki erkek
öğrenci başına bir kadın öğrenci düşmektedir. Mesleki doktora aşamasında erkeklerin sayısı kadınların üç katına
ulaşmıştır. Her bir kadın öğrenci için üç erkek öğrenci düşmektedir (Tablo. 2).
Tablo 2. Öğrenimin Farklı Düzeylerine Kadınların Katılımı (2005-06 Öğrenim Yılında)
Öğrenim bölümleri Ön lisans Lisans Yüksek lisans Mesleki doktora Doktora
Sosyal bilimler 52.2 67.1 39.4 21.7
Fen bilimler 70.7 68.1 50.9 31
Ziraat ve tarım 33.9 59.8 56.4 16.5
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 5 Sayı: 9 2013 Güz

88
Mühendislik 24.3 29.4 17.5 12.2
Tıp 78.8 77.5 52.7 56.8 36.6
Tasarım 77.2 65.6 49.3 25.9
Bölümlerin hepsi 40.8 62.3 36.6 56.8 27.1
Kaynak: Moesseye pejohesh ve bernameriziye amuzeshe aliye iran, 2008.
Evlilik, anne olmak, geleneksel ev görevlerinde kadınlara rollerin biçilmesi gibi nedenler, kadınların
akademik kariyer ve eğitim içi hizmet gibi bazı fırsatlardan mahrumiyetleri (sadece erkeklere özgü olan fırsatlar)
kadınların yükseköğretime ulaşmasına rağmen lisansüstü öğrenim programlarında erkeklere göre daha az
fırsatlara sahip olmalarına sebep olmuştur.
1.3.İran’da Kadınların İşgücüne Katılımı
Bugün sosyal ve iktisadi kalkınmanın gerçekleşmesi, sosyal adaletin gerçekleşmesi için kadın etkin bir
üretici güç olarak görülmektedir. İktisadi hayata kadınların katılımı iktisadi kalkınmanın ölçülerinden biri olarak
değerlendirilmektedir (Bağrıysan, 1991: 4). Ancak İran’da kadınların eğitime ve işgücüne katılımlarında erkelere
göre gözle görülür eşitsizlikler görülmektedir. 2006 yılındaki verilere göre ülkede çalışan nüfusun yaklaşık 2.8
milyonunu (% 13.6) kadınlar oluşturmaktadırlar ki bu çalışan kadınların yaklaşık % 36’sı yükseköğretim
mezunudurlar (Mohemmedi, 2009). Bunula birlikte bugünkü piyasada, üniversite mezunu kadınlar arasında
işsizliğin arttığı görülmektedir (Çizelge 4). Üniversiteli işsizlerin en büyük kısmını kadınlar oluşturmaktadır
(Ferjadi, 2005; Hagigi ve Akberi, 2005). Bu da erkeklerin yükseköğretimde daha fazla pay aldıklarını
göstermektedir. Halbuki “kadınlar evlilik nedeni ile lisansüstü öğrenim görme şansına daha az sahiptir” (Kazemi
pur, 2003: 107). Bu veriler göstermektedir ki İran’da kadının statüsü evrensel olarak düşük bulunmakta, kadın
genellikle erkekle eşit düzeyde eğitim görmemektedir. İktisadi alanda kadının istihdamı, genelde bir ek gelir
faaliyeti olarak değerlendirilmekte, ayrıca kadının ev içinde yaptıkları işler, üretken emek olarak
sayılmamaktadır. Tablo 4’te İran’da yüksek öğretim mezunlarının işsizlik oranları verilmiştir.
Tablo 4. Yükseköğretim Mezunlarının İşsizlik Oranları
Çalışma durumu Kadın Erkek Genel toplam
Çalışan 842185
% 73.7
1910601
% 89.7
2752786
% 84.1
İşsiz 299649
% 26.2
218478
% 10.2
518127
% 15.8
Toplam 11471834
% 100
2129079
% 100
3270913
% 100
Kaynak: Merkeze Amare İran, 2006
Tablo 4’te de görüldüğü gibi Kadınlar erkeklere göre daha az çalışma fırsatına sahiplerdir. Çünkü
kadınların genellikle sınırlı birkaç çalışmada faaliyet göstermektedirler. Kadınlar genellikle köylerde tarım ve
dokumacılık, şehirlerde ise eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerde çalışmaktadırlar. 1996 istatistiklerine göre,
çalışan kadınların % 2.3’ü otel ve restoranlarda, % 2’isi özel işlerde, % 1.8’i taşıma ve depo işlerinde, % 1’i
inşaat işlerinde çalışmaktadır (Merkeze Amare İran, 2002). Geleneksel kültürel değerlerle birlikte sistemin
Kadınlar, Yükseköğretim ve İş Gücü Piyasası: İran Örneği
Somayyeh RADMARD
89
yapısı kadınların iktisadi katılımlarını çeşitlendirme imkanlarını ellerinden almıştır. Sonuç olarak İran’da
kadınlar, son yıllarda yükseköğretime erişim oranları artmasına rağmen yüksek düzeyde işsizlikle yüz yüzedirler.
Çalışma fırsatlarının devlet sisteminin bir çok yüksek düzeyinde de eşitsizlikler kadınların aleyhinedir.
Devlet düzeni ve sistemi için müdür ve benzer unvanlarda bulunan kadınların sayısı 1999 yılında sadece %
1.4’tür (Merkeze Umure Mosharekete Zanan, 2002). Kadınların 6. dönemde meclis seçimlerine katılımları
sadece % 4.4’tür (Merkeze Umure Mosharekete Zanan, 2002). Ülkenin öğretim kadrosunda kadınların katılımı
da çok eşitsizdir (İrejizad, 2000; Vedadhir, 2002; Zahedi, 2002; Hoseyni Lergani, 2007; Canalizade, 2007). Bu
oran 2008 yılında sadece % 18.2’idi. Bu oran yardımcı doçent unvanında olan kadınlar için % 8.2 ve doçentlik
unvanında sadece % 5.4’tür (Ferestekhah, 2003).
2.SONUÇ VE ÖNERİLER
Günümüz dünyasında, ekonomik büyümenin en önemli ölçütlerinden biri kadınların erkeklerle aynı
oranda kalkınma sürecine katılması olarak kabul edilmektedir. Burada yükseköğretimin işgücü verimliliğine olan
katkısının önemi vurgulanmaktadır. Kadınların erkekler karşısında yükseköğretime eşit erişim ve eşit koşullarda
işgücüne katılım oranları kalkınma ve ekonomik büyümeyenin göstergesidir. Bugün kadınların cinsiyet
eşitliliğinin ve özgürlüklerinin düzeyini ölçen en önemli göstergeler, eğitim sisteminde kapladıkları yer ve ev
dışında işgücüne katılımlarıdır. Gelişmiş ülkelerde kalkınma sürecinde kadın işgücünün etkin ve verimli olarak
işgücüne dahil edilmesi yönündeki rolünün artmasına rağmen İran’da kadın işgücünün genel ve mesleki eğitim
düzeyi düşüktür. Uygulanan politikaların sonucu olarak köyde kadınlar genellikle aile işçisi, kent yaşamında ise
ev kadını konumuna düşmüştür. Yükseköğretim mezunu kadınların işgücüne katılım oranları ile ekonomik
büyüme arasında önemli bir ilişki bulunduğundan, İran’da yükseköğretim almış kadınların piyasa ihtiyacını
karşılayacak şekilde istihdama katılımları desteklenmemektedir.
Kadınların yükseköğretim ve işgücüne katılımlarının ekonomik ve toplumsal refah düzeyinin
yükseltilebileceği açısından çok önemli etkileri olduğu bilinmektedir. Kadınların cinsiyet eşitliğe sahip olmaları
onları daha fazla kalkınmaya doğru götürmektedir. Kadınların iktisadi sürece katılımı onlara çeşitli istihdam
alanlarında becerilerini artırma imkanı vermektedir. Bu nedenle kadınların eşit çalışma fırsatlarının artırılması
amacıyla; farklı istihdam alanlarında kadınların çalışmasını sağlayacak yatırımların yapılması, ilgili bölümlerde
üniversite mezunu kadınlar için çalışma fırsatlarının artırılması, kadınların eşit koşullarda öğrenim ve
çalışmasına yönelik politikaların oluşturulması, toplumun ihtiyaçları doğrultusunda bazı öğrenim aşamalarında
özellikle yükseköğretim ve mesleki bölümlerde yeni bölümlerin açılmasının sağlanması, iş arayan kadınlar için
piyasa ihtiyacı doğrultusunda eğitim imkanları kullanılarak istihdam edilebilirliğin artırılması, kadınların
yükseköğretim sistemindeki süreçlerde etkin olarak yer almaları yönünde politikaların uygulanması, bilimsel
faaliyetlerde eğitimli kadınların becerilerinin kullanılması ve teşvik edilmesi, bilimsel derneklerde kadınların
daha fazla katılımı için çaba gösterilmesi, devlet işlerinde kadınların daha fazla yer alması için gerekli önlemler
alınmalıdır.
Sonuç olarak İran’da kadınların yükseköğretime katılımlarının düşük düzeyde gerçekleşmesi, kadınların
birçok yükseköğretim türünde öğrenim görebilmeleri önünde önemli bir engel teşkil etmektedir. Büyümenin
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 5 Sayı: 9 2013 Güz

90
ancak yükseköğretimin yaygınlaştırılması, nicel ve nitel olarak iyileştirilmesi ve eğitim ve istihdam alanlarında
cinsiyet eşitliğinin sağlanması ile mümkün olacağı vurgulanmaktadır.
3. KAYNAKLAR
1. Amadzade, Mustafa (2003), “Ahamiyete Sermayegozariy der Amuzeshe Alye” Pejoheshe Zanan,
Faslnameye Merkaze Motalet ve Tahgigate Zanan, Dore.1, Shomare .7, (115-140) [ Orjinali
Farsça].
2. Amiriyanzade, Mansure. Amiriyanzade, Mojde. (2004), ‘‘Macmueye Makalate Hamayeshe Nagshe
Zanan der Toseye Paydar’’, Vezarete Amuzesh ve Pervereshe Umumye. (38-39) [ Orjinali Farsça].
3. Bağrıysan, M. (1991). Eshtegal ve Bikari Zanan az Didgahe Tose, Macele Zanan. [Orjinali Farsça].
4. Bazargan, A. (2002), Arzeshyabiye Amuzesh (Olgular), Entesharate Samet, Tahran. [Orjinali Farsça].
5. Bozeri, S (2002). Caygahe Zanan der Faaliyethaye Pejoheshiye Keshver, Mosseye Pejohesh
ve Bernameriziye Alye, Tahran. [Orjinali Farsça].
6. Cameron, L.A.etal. (2001). “Educational and Labor Market participation of women in Asia;
Evidence from Five countries”. Education Development and Cultural Change, (49-66).
7. Ecevit, Y. (2003). Toplumsal cinsiyetle yoksulluk ilişkisi nasıl kurulabilir? Bu ilişki nasıl
çalışılabilir?. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 25 (4-15).
8. Ferjadi, Golamali. (2005). Beresiye Niroye Ansani ve Vijegihaye an der Aktesade İran, Macmuye
Makalate Dovomin Hamayeshe Ancomane Camiyetshenasiye İran, Antesharate Merkaze Motalat ve
Pejoheshhaye Camiyetiye Asya ve Ogyanusiye. [ Orjinali Farsça].
9. Ferestekhah. Magsud. (2004). “Zanan, Amuzeshe Alye ve Bazare Kar, Faslnameye Pejuheshe
Zanan, Doreye 2. Shomare.1, (165-178). [ Orjinali Farsça].
10. Ferestekhah, Magsud. (2003). Mizane Desresiye Zanan be Amuzeshe Alye, Muasseye Pejohesh ve
Bernameriziye Amuzeshe Alye,Tahran. [ Orjinali Farsça].
11. Ferestkhah, M. (2000), Beresiye Merahele Tahavole Daneshgah der İran, Moseye Pejohesh
ve Bernameriziye Amuzeshe Alye,Tahran. [ Orjinali Farsça].
12. Ferestekhah, Mokhtari, (2001). Berresi ve Erzyabiye Amelkerde Shoraye Aliye Angelabe Ferhangi,
Debirkhaneye Shoraye Aliye Angelabe Ferhangi, Tahran. [ Orjinali Farsça].
13. Gaini, F. (2006). Arzyabiye Vaziyete Zanan der Amuzeshe Alye Teye Daheye Akhir 1371-72 ta
1381-82, Antesharate Ravabete Umumi Shoraye Farhangi- Ajtemayi Zanan, Tahran. [Orjinali
Farsça].
14. Ğiyasi, M. (2000). Berresiye Ravende Vaziyete Amuzeshe Zanan der Amuzeshe Alye İran,
Moesesye Pejohesh ve Bernameriziye Amuzeshe Alye, Tahran. [ Orjinali Farsça].
15. Hagigi, K. Akberi, N. (2005), “Berresiye Mosharekete Zanan der tagazaye Ajtemayi beraye
Amuzeshe Alye der İran”, Faslnameye Pejoheshe Zanan. Shomare.1, Bahar. [Orjinali Farsça].
16. Halek, F. (1995). Negshe Zan der Tahgigat” Macmye Makalate Kongere Negshe Zan der Ulum,
Sanat ve Toseye. Deftere Umure Zanane Nahat Riyasete Cumhuyi, Tahran, (53-68). [Orjinali
Farsça].
Kadınlar, Yükseköğretim ve İş Gücü Piyasası: İran Örneği
Somayyeh RADMARD
91
17. Hoseyni Lergani, M. (2007). ‘‘Mosharekete Zanane Ozve Hayete Almi Nesbet be Mardame Ozve
Hayete Almi der Samthaye Modiriyete Daneshgahi’’. Terhe Pejoheshi, Moesseseye Pejohesh ve
Bernameriziye Amuzeshe Alye”. [Orjinali Farsça].
18. İmani, Mustafa. Merdiha, Murtaza. (2002). ‘‘Berresiye Peyamedhaye Afzayeshe Daneshjohaye
Zan’’, Vezarete Ulume Tahgigat ve Fanaveri, Deftere Motaleat ve Bernameriziye Farhangi ve
Ajtemayi, shomaye.28. [ Orjinali Farsça].
19. İrejizad, Azam. (2000). “Beresiye Moşarekete Keyfiye Zanan der Amuzeshe Alye ve Araeye
Rahkarhayi Cahate Afzayeshe An”, Macmuye Makalat ve Gozareshhaye Kongereye Zan,
Daneshgah, Ferdaye Behter, Vezarete Ulum, Tehgigat ve Fanaveri, Mavenete Ferhangi ve
Ajtemayi, Tahran [Orjinali Farsça].
20. İrejizad, Azam. (1995). “Beresiye Vaziyete Zanane Daneshgahi der Reshtehaye Ulum Paye ve Fani
ve Muhandisi”, Der Macmuye Makalate Kongere Nagshe Zan der Alm, Sanat ve Toseye. Tahran:
Deftere Umure Zanane Nahade Riyasete Cumhuri, safhey. (305-326). [ Orjinali Farsça].
21. Khamse, A. (2000). “Roshte Kammiye Daneshjoyane Dokhter ve Ayendeye Amuzeshe Alye”,
Macmueye Makalat ve Gozareshhaye Kongereye Zan, Daneshgah, Ferdaye Behter, Vazarete Ulum,
Tehgigat ve Fenaveri, Mavene Ferhangi ve Ajtemayi. [ Orjinali Farsça].
22. Kazemi pur, Şahla. (2001). Revande Tahavolate Camiyete Daneshamuzi ve Daneshjoyiye Kashver
Taye Salhaye 1355-1377 ba Tekiye ber Sahme Zanan der in Guruhha der: Toseye Mushakerete
Zanan der Amuzeshe Alye. Seddige Shakuri Rad, Tahran: Deftere Motalate ve Bernameriziye
Ferhangi ve Actemayi. [ Orjinali Farsça].
23. Kazemi Pur, Ş. (2003). “Çaleshhaye Ashtegale Zanane Daneshamukhte der İran”, Zanan ve
Amuzeshe Alye, Pejoheshde Motaleate Ferhangi ve Ajtemayi,Tahran. [ Orjinali Farsça].
24. Merkeze Amare İran. (2002), Salnameye Amariye İran; Sazmane Modiriyet ve Bernamerizi, Tahran.
[Orjinali Farsça].
25. Merkeze Umure Mosharekete Zanan (2002). Beresiye Acmaliye Vaziyete Zanan Az Sale 1355 ta Sale
1380, Modiriyete Amar ve Bernamerizi. [ Orjinali Farsça].
26. Mohemmedi, A. (1995). “Avamele Moser der Adame Huzure Faale Zanan der Ganungozari,
Siyasetgozari ve Bernameriziye Acrayi”, Macmuye Makalate Kongere Nagshe Zan der Ulum, Sanat
ve Toseye. Tahran: Deftere Umure Zanane Nahade Riyasete Cumhuri, (105-122). [ Orjinali Farsça].
27. Mohemmedi, A. (2009). Vaziyete Zanane Daraye Tehsilate Alye der Bazare Kare
İran.http://www.Meydaan,org/show Article: , 409. [ Orjinali Farsça].
28. Mahbub, İran. Taheriyan ferd, Calil, Sahel .(2005). “Avamele Moser ber Aruzuhaye Shoğliye
Nocavanan der Shahre Shiraz”. Macmuye Makalate Dovemin Hamayeshe Ancomene
Camiyetshanasiye İran. Antesharate Merkaze Motalat ve Pejoheshhaye Camiyetiye Asya ve
Ogyanusiye, Tahran. [Orjinali Farsça].
29. Moesseye pejohesh ve bernameriziye amuzeshe aliye iran. (2008) amare amuzeshe iran, gozareshe
salhaye mokhtelef be vije sale tehsiliye 1384-85. Tahran. [Orjinali Farsça].
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Yıl: 5 Sayı: 9 2013 Güz

92
30. Merkeze Amare İran, (2006). Netayeje Sershomariye Umumiye Nufus Ve Mesken salhaye
1355,1365, 1375 [Orjinali Farsça].
31. Moaseye Pejohesh ve Bernameriziye Amuzeshe Alye, (1989), Amare Amuzeshe Alye İran,
Gozareshe Salhaye Mokhtelef ve be Vije Sale Tahsiliye 1384-1358. [ Orjinali Farsça].
32. Saber, F ve diğerleri (1995). “Beresiye Nagshe Zanan der Ahdaf ve Siyayethaye Amuzeshiye
Bernamhaye Toseye Keshver”, der Macmuye Makalete Kongere Nagshe Zan der Ulun, Sanat ve
Toseye. Deftere Umure Zanane Nahade Riyasete Cumhuri, Tahran, (151-172). [Orjinali Farsça].
33. Salehi, İbrahim (2001). Berresiye Gostereshe Amuzeshe Alye der İran ba Rujue Kas be
MoshareketeZanan, Tercomeye Asmail Danyalpor, Tahran: Entesharate Almi ve Ferhangiy, (31-58).
[Orjinali Farsça].
34. Salehı, İbrahim. (2001). A study of the Expansion of the Higher Education in Iran with particular
Reference to Women’s participation , Doktora thesis, University of Bath, Bath.
35. Şekuri rad, Seddige. (2001), Toseye Mosharekete Zanan der Amuzeshe Alye, Deftere Bernameriziye
Ajtemaye ve Motalate Ferhangi. [ Orjinali Farsça].
36.Sarokhani, B. (2002). Deramedi ber Cameshenasiye Khanevade, Serush,Tahran. [ Orjinali Farsça].
37. Sazmane Modiriyet ve Bernameriziye Keshver, (1999). Gozaresh Melliye Toseye Ansaniye
Cumhuriyete Aslmaiye İran, Tahran [ Orjinali Farsça].
38. UNIECO (2001). Human Development Report, Oxford.
39. Vedadhir, Abuali. (2002). “Zanan ve Amuzeshe Alye Takvine Hoviyeti Novin Beraye Zanan der
Amuzeshe Alye İran” Ketabe Zanan, Feslnameye Shoraye Ferhangi Ajtemayi Zanan, Tahran,
shomayeye 15. [ Orjinali Farsça].
40. Vanvaley, T.L. (2001). ‘‘Recent changes in higher education and Their ethical implication’’,
Teaching sociology, 21, (1-8).
41. Zahedi, shamsolsadet. (2002). “Tegirate Caygahe Shogliye Zanane Daneshgahi der Yek Dehe”,
Feslnameye Pejoheshe Zanan, Shomareye.4, Paiz. [ Orjinali Farsça].

Konular