ŞERH-İ MÜTÛN PROFESÖRÜ ÖMER FERİT KAM'IN
ÂSÂR-I EDEBİYE TETKİKATI ADLI ESERİ
Halil ÇELTİK*
Özet
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam, 1915-1916 ders yılında
Dârülfünûn (İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi'nde Âsâr-ı
Edebiye Tetkikatı dersini okutmuştur. Yazar, bu derse ait notlarını
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Dersleri adıyla, eski harflerle yayımlamıştır.
Eserini iki ana bölüm olarak düzenleyen Ömer Ferit Kam, ilk
bölümünde edebiyat, nazım, nesir konularına değinmiş; bunların
Avrupa'da ve Türk edebiyatında nasıl ele alındığı üzerinde durmuştur.
Burada tasavvufî edebiyatla Arap ve Fars edebiyatına dair bilgiler de
vermiştir.
Ömer Ferit Kam, eserin ikinci bölümünde divan şiirinde kullanılan
efsaneler, inançlar, kavramlar, kelime ve mazmunları örneklerle
açıklamıştır. Divan şiirinde kullanılan unsurların pek çoğunu, ilk defa
sistematik bir şekilde ele alıp örneklerle incelemiş, bazı beyitleri de
şerh etmiştir.
Ferit Kam'ın bu eseri metin şerhi ile sistematik divan tahlili ve benzeri
çalışmalara model ve kaynak olmuştur.
Burada, Ferit Kam ve eseri tanıtılacak, eserin edebiyatımızdaki yeri ve
önemine değinilecektir.
Anahtar Kelimeler: Ferit Kam, klâsik Türk edebiyatı, şiir, tahlil
THE PROFESSOR OF TEXTS EXPLANATION (SHERH-I MUTUN)
ÖMER FERIT KAM AND HIS ASAR-I EDEBIYE TETKIKATI
(ANALYSIS OF LITERARY TEXTS)
Abstract
The Professor of texts explanation (Sherh-i Mutun) Ömer Ferit Kam
had taught Asar-i Edebiye Tetkikati (Analysis of Literary Texts) classes
in the faculty of Literature in Istanbul University between 1915 and
1916. He published his notes about these classes, named Asar-i
Edebiye Tetkikati Classes and he used old letters in this study.
Ömer Ferit Kam organized his study as two parts. In the first part, he
studied literature, verse, text and emphasized how these were taken
place in Turkish and European Literature. Here information about
mystical literature, Arabic and Persian Literature is given.
In the second part of his work, Ferit Kam studied on legend, beliefs,
concepts, words and the worlds of imagination from Old Turkish
Literature. Also some examples are given in his study. For the first
time, including their example, Kam studied and searched them
systematically and explained some of the couplet.
This study constitutes a model and a valuable source for text
explanation, systematical old Turkish literature and these kinds of
studies.
Key Words: Ferit Kam, classical Turkish Literature, poem, text
explanation

* Dr., Gazi Ü. Gazi Eğitim Fakültesi, halilceltik@yahoo.com
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
174
ÖMER FERİT KAM
Hayatı
Ömer Ferit Kam, 1 Şaban 1280/ 11 Ocak 1864'te
İstanbul'da Beylerbeyi'nde doğmuştur (Levend 1946, Bolay
1988, M. Nazmi Özalp 2000).
Ülkemizde yetişen ilk doktorlardan Gazi Ahmet Muhtar
Paşa'nın oğludur, dedesi ise Çankırılı Deli Kurtoğulları'ndan
Sadık Efendi'dir. Annesi, Çankırılı Molla Kuzu ailesinden Emin
Efendi'nin kızı Fatma Fıtnat Hanım'dır.
Ahmet Muhtar Paşa, Sultan II. Abdülhamit ile tanışmış ve
beraber tavla oynayacak kadar samimiyet kurmuş, daha sonra
saray doktorluğuna atanmıştı. Kendisi ilim ve sanat adamlarını
sever, onları konağında ağırlardı. Bu toplantılara Giriftzen Âsım
Bey, Hacı Faik Bey, Kemençeci Vasilâki, Neyzen Salim Bey ve
Tamburî Ali Efendi gibi sanatkârlar katılırdı. Bu toplantıları
yakından takip eden Ferit Kam, Tamburî Ali Efendi'den tambur
dersleri almıştır. Bu musikî toplantılarının tesiri Ferit Kam'dan
onun oğlu Ruşen Ferit Kam'da kendisini göstermiş ve önemli
bir kemençe üstadı olmuştur (Özalp 1995: 23).
Ferit Kam ilk öğrenimine Beylerbeyi Rüştiyesi'nde başladı.
Babası tarafından Mekteb-i Tıbbiyye'ye kaydettirilen Kam, iki
yıl sonra okulu bırakarak 1882'de Mekteb-i Hukuk'a girdi;
ancak, babasının vefatı sebebiyle buradan da ayrıldı.
Ferit Kam bundan sonra Polonyalı Hayrettin'den
Fransızca, Keşmirli İskender Efendi'den Farsça, Fehmi
Efendi'den Arapça ve babasının yakın dostlarından biri olan
Nüzhet Efendi'den çeşitli özel dersler alarak kendisini yetiştirdi.
Mustafa Âsım Efendi'nin Fatih Cami'indeki huzur derslerine
devam ederek 1905'te icazet aldı.
Ferit Kam, Fransızcasını ilerleterek 16 Haziran 1887'de,
Bâb-ı Âlî Tercüme Odası'nda stajyer olarak memuriyet hayatına
başlar. Mehmet Âkif Ersoy'un teşvikleriyle bazı şiirlerini
yayımlar. Sadrazam Sait Paşa'nın dikkatini çekerek iltifatlarını
kazanır (Aynî 1944).
Ferit Kam, 1913 yılında, Abbas Halim Paşa tarafından
Avrupa'nın ilim ve medeniyet yolundaki ilerleyişini yakından
tanımak üzere Avrupa'ya gönderilir. Fransa, Almanya, İsviçre ve
Avusturya'ya dair gözlemlerinden oluşan Avrupa mektupları
yayımlanmıştır (Yılmaz 2000). Jan Rypka ile tanışır.
Ferit Kam, tercüme kalemindeki görevine ilâve olarak 1
Ekim 1887'de Beylerbeyi Rüştiye Mektebi Fransızca
muallimliğine tayin edildi. 16 Şubat 1914 tarihinde, tercüme
kaleminden kendi isteğiyle emekli oldu.
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
175
5 Ocak 1914'te Dârülfünun Edebiyat Medresesi Edebiyat-ı
Türkiyye müderrisliğine atandı. 27 Ekim 1915 tarihinden
itibaren dersin adı Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı olarak değiştirildi.
Ferit Kam, Medrese-i Süleymaniye Felsefe-i Umumiye
Tarihi müderrisliğine (1 Eylül 1917) ve Dârü'l-Hikmeti'l-
İslâmiyye âzâlığına (2 Nisan 1919) tayin edildi.
Ferit Kam, 20 Mayıs 1924'te Dârülfünun İran Edebiyatı
Tarihi müderrisliğine atandı. Dârülfünun'un üniversiteye
dönüştürülmesiyle 31 Temmuz 1933'te açıkta kalması üzerine
tepkisini şu kıtayla dile getirdi (Olgun 1995: 153-164):
Eğer maksûd ise tekmîl-i zillet
Hemân tahsîl-i ilme eyle gayret
Koğulduk âkıbet Dârülfünûn'dan
Budur bizde mükâfât-ı fazîlet
Ferit Kam, 10 yıl kadar aradan sonra Millî Eğitim
Bakanlığı'nın bir yazısıyla 23 Mart 1943'ten itibaren vefatına
kadar, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'nde edebiyat
dersleri verdi.
Çok kuvvetli bir hafızası olmasına rağmen, hafızasına
güvenmez, her meseleyi ilgili kaynaklardan bulup bilgisini
kontrol ederdi. Bu titizliği ve şüpheciliği sebebiyle vehimli biri
olarak tanınmış ve yakın dostları "Deli Ferit" lakabını
takmışlardı (Onan 1944).
Ferit Kam 21 Mayıs 1944 günü Ankara'da vefat etti. Kemâl
Edip Kürkçüoğlu, Tahir Olgun, Nurettin Artam, Avni Aktuç
tarafından vefatına tarih manzumeleri yazılmıştır. Tahir
Olgun'un yazdığı vefat tarihi şudur:
"Heft çarha çıkdı bang-ı mâtem-i gaybûbeti
Âlem-i ferdiyyete gitdi yegâne üstâd"
Eserleri
Ferit Kam kendisini felsefe, din ve edebiyat alanlarında
yetiştirmiştir. Eserler başlıca bu üç alanla ilgilidir. Ayrıca
manzumeleri de vardır. Eserlerinin bir kısmını sağlığında eski
harflerle bazıları da bugün yeni harflerle de yayımlanmıştır.
Arap harfleriyle ve kendi el yazısıyla henüz yayımlanmamış
müsvedde veya yayıma hazır eserleri de bulunmaktadır.
Ferit Kam'ın aşırı derecedeki vehminden dolayı çok az eser
yazdığı söylenmekteyse de pek isabetli bir hüküm değildir.
Kemâl Edip Kürkçüoğlu bu hususu "Eseri yoktu denilemezdi;
bizzat o, zengin bir millî kütüphane idi... Bence o, Süleymaniye,
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
176
Selimiye camileri ölçüsünde büyük bir âbide idi." diyerek
belirtmiştir (1944).
Kitapları
1- Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Dersleri
Bu eser aşağıda genişçe tanıtılmıştır.
2- Dinî Felsefî Sohbetler
Ferit Kam'ın Sırât-ı Müstakîm gazetesinde yayımlanmış
dinî ve felsefî konulardaki görüşlerini içeren sekiz sohbetten
oluşmaktadır. Eski harflerle ve sadeleştirilmiş olarak da yeni
harflerle iki defa basılmıştır (Sırât-ı Müstakîm Mtb., İstanbul
1329/1911; Süleyman Hayri Bolay, Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Ankara, tarihsiz, 187 s).
3- Felsefe Tarihi Notları
Ferit Kam, Medrese-i Süleymaniye'de Felsefe-i Umumiye
Tarihi dersini verdiği 1917-1922 yılları arasında yazdığı
basılmamış bu eserinde, Doğu ve Batı felsefelerini
karşılaştırmalı olarak incelemektedir.
4- Mebâdi-i Felsefeden İlm-i Ahlâk
Ferit Kam bu eserini, Emile Boirac'ın Felsefenin İlkeleri
adlı kitabının ilm-i ahlâk bölümünü bazı ilâvelerle Türkçeye
tercüme ederek yazmıştır (Ferit, İlm-i Ahlâk, Vilâyet Matbaası,
Ankara 1339-1341/1922, 137 s.; Hasan Uğur, İlm-i Mâba'det
Felsefeden İlm-i Ahlâk, Ankara Ü. İlâhiyat Fak., Mezuniyet Tezi,
Ankara 1979).
5- İlm-i Mâba'de't-Tabia
Emile Boirac'ın Mebâdi-i Felsefe adlı eserinin tercümesidir.
Bilginin sınırları ve kıymeti, ruh, Allah, ilm-i ahlâk ve şer gibi
konuları içeren felsefî bir kitaptır (Sebîlürreşad Kütüphanesi
Yayınları, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul 1341-1343).
6- Hall-i Mesele-i Tabiat
Ferit Kam, eserin girişinde, "tabiatın halli ve faslı imkânını"
araştırıp bazı bilgilere ulaştığını söyler. Konuyla ilgili felsefî
görüşlerini açıkladığı yayımlanmamış eser, Süleymaniye
Kütüphanesi'ndedir (İzmirli İsmail Hakkı Böl. No. 1036).
7- İran Edebiyatı Tarihi
Ferit Kam, bu eserini, 1924'te Dârülfünun'a İran Edebiyatı
Tarihi müderrisi atanması üzerine ders notu olarak
hazırlamıştır.
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
177
İki bölümlük eserin birinci bölümünde İran'ın Pişdadiyan
sülâlesinden II. Dârâ'ya kadar olan mitolojik tarihi tanıtılmıştır.
İkinci bölümde İran edebiyatı tarihî olaylara göre bölümlere
ayrılarak anlatılmıştır. Eserin sadece ikinci bölümün Şeyh
Sâdî'ye kadar olan kısmı, taşbasması olarak yayımlanmıştır
(İstanbul 1927, 256+40 s.).
8- Vahdet-i Vücud
Ferit Kam bu eserinde panteizm ve vahdet-i vücud
hakkında Doğulu ve Batılı filozof ve mutasavvıfların görüşlerini
karşılaştırmış, panteizmle vahdet-i vücudun farkını belirtmiştir.
Sırâtımüstakîm ve Sebîlürreşad dergilerinde makale olarak
yayımladığı eserini daha sonra kitaplaştırmıştır (Matbaa-ı
Âmire, İstanbul 1331/1912). Mustafa Kara tarafından da
yayımlanmıştır (Ferit Kam-Mehmet Ali Aynî, "Vahdet-i Vücud",
İbn Arabîde Varlık Düşüncesi, İnsan Yayınları, İstanbul 1992,
s. 1-157). Ethem Cebecioğlu da sadeleştirilmiş metnini
yayımlamıştır (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1994,
150 s.).
9- Felsefe Lûgati
Bu felsefe sözlüğü henüz basılmamıştır.
10- Afgan Şairleri
Basılmayan eserde, önce Afgan şairlerinin hayatları
anlatılmış, daha sonra da eserlerinden örnekler verilmiştir.
11- Divan Şiiri Sözlüğü
Divan şiirinde kullanılan mazmunların alfabetik olarak
küçük bir not defterine kaydedilip bazılarının örneklendirildiği
bir çalışmadır.
12- Şeyh Gâlib Divan ve Hüsn ü Aşk'ından Müntehab
Parçalar
Ferit Kam'ın şerh-i mütûn dersinde Şeyh Gâlib'den
okutacağı bazı şiirleri seçerek meydana getirdiği bir antolojidir.
(Edebiyat Medresesi Yayını, Dârülfünûn Matbaası, 1336/1920,
48 s.).
13- Eski İran'da Felsefe
Eski İranlıların felsefesi hakkında yazılmış küçük bir
risaledir (Başvekâlet Müdevvenât Matbaası, Sayı 37, Tarihsiz, 7
s.).
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
178
14- Not Defteri 1
"Şundan Bundan" başlığı altında bazı mazmunlar
hakkında bilgiler verilmiş ve Ferit Kam'ın bazı beyitleri
kaydedilmiştir. Bazı felsefî notların da yer aldığı defter, onun
İlm-i Ahlâk ile Vahdet-i Vücut isimli eserinin müsveddesi
gibidir.
15- Not Defteri 2
Defterde Ferit Kam'ın şiirleriyle bazı İran şairlerinin şiirleri,
Farsça bazı kelimelerin açıklaması ve divan şiirinin bazı
mazmunlarıyla ilgili bilgiler kaydedilmiştir. Oğlu Ruşen Ferit
Kam da bu deftere, bir mecmuada gördüğü bestekârların
isimleriyle bazı güfteleri kaydetmiştir. Bu defterde Âsâr-ı
Edebiye Tetkikatı isimli eserini tamamlayıcı bilgiler de
bulunmaktadır.
16- Türrehât
Ferit Kam'ın gençlik yıllarında yazmış olduğu
manzumelerini topladığı kitabıdır. Gazel, mesnevî ve ikişer
beyitli kıtalardan oluşur. (Karabet ve Kaspar Matbaası, İstanbul
1303/1885, 44 s).
17- Şiir Defteri
Ferit Kam'ın bazı şiirlerini toplayıp yazdığı bir defterdir.
Defterdeki bazı şiirler yayımlanmıştır.
18- Tercüme-i Manzume-i Sulh
Mirza Daniş Han'ın Lahey Barış konferansı için yazdığı
Farsça manzumenin (Echos de la Conférence de la Haye,
Constantinople, 1903.) tercümesidir. Kitap olarak
yayımlanmıştır (Zilliç Mtb., Dersaadet, tarihsiz, 34 s.)
19- Avrupa Mektupları
Ferit Kam'ın Avrupa'da bulunduğu sırada, Türkiye'ye
gözlemlerini aktaran mektuplar göndermiş ve bunlar
gazetelerde tefrika edilmişti. Daha sonra topluca
yayımlanmıştır. (Ferit Kam, Avrupa Mektupları, Haz: Nergiz
Yılmaz, Dergâh Yayınları, İstanbul 2000).
Makaleleri
Ferit Kam çok sayıda makale yazmıştır. Makaleleri de
kitapları gibi edebiyat, din ve felsefe alanlarıyla ilgilidir. Bu
makalelerinden bazıları toplanarak kitap olarak da
yayımlanmıştır. Kitapları hakkında bilgi verirken bunları
belirtmiştik. Bazı yazıları ise Fransızca'dan tercümedir.
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
179
Ferit Kam'ın edebiyatla ilgili makalelerinden en önemlileri
Sabit ve Bâkî hakkındakilerdir. Ferit Kam, "Bazı Şairlerimiz
Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât" başlığı altında Sabit
hakkında beş ("Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî
Mütâlaât: Sâbit I", Peyâm-ı Sabah, 1119 (5 Ocak 1922), 1-2;
"...II", 1126 (22 Ocak 1922), 1-2; "...III", 1138 (29 Ocak 1922),
1-2; "...IV", 1140 (5 Şubat 1922), 1-2; "...V", 1146 (11 Şubat
1922), 1-2.); Bâkî hakkında da iki makale ("Bazı Şairlerimiz
Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât: Bâkî I", Peyâm-ı Sabah,
1173 (9 Mart 1922), 1-2; "...II", 1180 (16 Mart 1922), 1-2.)
yazmıştır.
Sâbit'le ilgili yazısında onun hayatı hakkında çok kısa
bilgiler vermiş, daha çok şiirleriyle şairliğinin güçlü ve zayıf
yönleri üzerinde durmuştur. Seçtiği bazı beyitleri kelimelerin
yakın ve uzak anlamları üzerinde durarak ayrıntılı bir şekilde
şerh etmiştir. Ferit Kam, Sâbit'in gazellerinde garabet ve
müstehcenliğe meyilli olduğunu söylemekte ve onun
kasideciliğini beğenmektedir.
Jan Rypka, Sâbit hakkındaki kitabını, Ferit Kam'ın bu
makalelerini genişleterek yazmıştır (1924).
Ferit Kam'ın, Bâkî hakkındaki yazısı iki bölüm olarak
yayımlanmıştır. Ferit Kam, bu yazısında Bâkî'nin hayatı ve
yaşadığı dönem hakkında teferruatlı bilgiler vermiş,
kaynaklardaki bilgileri toplayıp değerlendirmiştir. Kendisiyle
yapılan bir röportajda, "Divan şairlerinden en çok sevdiğiniz
hangisidir?" sorusuna, "Bâkî'yi en çok severim. Bâkî,
lisanımızın kabiliyetinde başka suretlerde istifade etmiş, ona
yeni şekil vermiş bir şairdir. Benim onda sevdiğim başka şeyler
de vardır. Meselâ ben Bâkî'nin kelime oyunlarından da
hoşlanırım." cevabını verir (Orhan Seyfi 1932).
Ferit Kam'ın, Kınalızâde Ali Çelebi hakkında yazdığı ve
küçük bir kitapçık hacmindeki makalesinde Ali Çelebi'nin
Ahlâk-ı Alâî isimli eserini tanıtmıştır. Burada biyografi ile ilgili
görüşlerini dile getirir. Ona göre, "temâsil-i mâneviyye
hükmünde olan terâcim-i ahvâl" bizde kişinin memuriyet
hayatıyla sınırlı kalmış, onun arkadaş çevresi, psikolojisi gibi
konular üzerinde fazla durulmamıştır. Makaleden anlaşıldığına
göre, onun biyografik incelemelerdeki metodu, eserden
müessire gitmektir (Makalelerinin listesi için bkz. Özalp 2000).
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
180
ÂSÂR-I EDEBİYE TETKİKATI
Ferit Kam, 5 Ocak 1914 tarihinde Dârülfünun Edebiyat
Medresesi, Edebiyat-ı Türkiyye müderrisliğine atanmıştır. 27
Ekim 1915 tarihinden itibaren bu dersin adı Âsâr-ı Edebiye
Tetkikatı olarak değiştirilmiştir.
Ferit Kam, 1915-1916 ders yılına ait notlarını, kendi el
yazısıyla taş basması hâlinde, ders adına uygun şekilde "Âsâr-ı
Edebiye Tetkikatı" adıyla, küçük boy 336 sayfa olarak
yayımlamıştır.
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı'nın Bölümleri
Eser iki ana bölümden meydana gelir. Ferit Kam "tetkik-i
âsâr"ın tanımı, önemi, faydası, edebiyat kelimesinin anlamı ve
ahlâkla ilişkisi; şiir, nesir, aruz, divan, hamse, Arap ve Acem
edebiyatı ile tasavvufî edebiyatı anlattığı bir bölümle eserine
başlar. İkinci bölümde ise "âsâr-ı edebiye tetkiki"nde
kullanılacak malzemeyi sistematik olarak ele alıp örneklerle
inceler.
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı'nın Mahiyeti
Ferit Kam'a göre "tetkik-i âsâr", edebî eserin sahip olduğu
güzellikler, eksiklikler, sanat açısından taşıdığı kıymet ve
önemin belirlenmesi anlamına gelir.
Ferit Kam, edebî eser incelemesiyle ilgili olarak Batı'da
yazılmış olan eserlerin, Batı edebiyatına göre hazırlandığından,
bize tam bir rehber olamayacağını; ama zaman zaman onlardan
da faydalanmamız gerektiğini söyler.
"Çok şey bilip hiç birini hakkıyla bilmemektense, az şey
bilmek; fakat, bildiğini iyi bilmek daha muvâfıktır." diyen Ferit
Kam, her eseri tek tek incelemeyi önerir. Birbirinden farklı
eserlerin hemen mukayese yoluyla incelenmesinin bizi yanlışa
götüreceğine inanan yazar, her eseri ayrı ayrı inceleyip
tanıdıktan sonra aralarındaki farkların ortaya çıkacağı ve
mukayese metodunun kendiliğinden gelişeceğini belirtir.
Ferit Kam, eski eserlerimizi inceleyebilmek için öncelikle
onları tam olarak anlamamız gerektiğini söyler. Onlarla sürekli
meşgul olmadan eski eserleri anlayıp doğru değerlendirme
mümkün olmayacaktır.
Ferit Kam'a göre, altı yüz yıllık bir edebiyatımızın olduğunu
iddia edip sonra da bu edebî eserleri incelemeye lüzum
görmemek büyük bir yanlıştır. Eski eserleri önemsiz görmek,
geçmişle alâkayı kesip tarihi inkâr etmektir. Kıymetleri ne
olursa olsun, eski eserlerin hepsini severek incelemeli ve tek
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
181
tek gözden geçirip onlarla ilgili kendi düşüncelerimizi, bu
incelemenin sonucunda ortaya koymalıyız.
Edebiyatımızdaki değişim ve gelişim aşamalarını görmek
için eski eserlerin okunup incelenmesi zarurîdir. Ancak onları
taklit için değil; tanıyıp incelemek için okumalıyız. Nef'î gibi
kasideler yazıp Nâbî tarzında gazeller yazmayı bugün de devam
ettirmek faydasızdır. Önemli olan onları okuyup inceleyerek
anlamak ve onlardan zevk almaktır.
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı'nın Metodu
Ferit Kam, "Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı" adlı eserinde, uzunca
bir girişten sonra "Tasnif-i Anâsır" başlığı altında, edebî
eserlerde kullanılan malzeme ile bu malzemenin tasnifi ve ne
şekilde inceleneceği üzerinde durur.
Ediplerimiz fikir ve hislerini bu unsurlarla dile
getirmişlerdir. Genellikle aynı kelime ve unsurların tekrarı bir
yeknesaklık meydana getirmiştir. Ancak şekle ait bu eksiklik
bir tarafa bırakılınca, onlarda pek kıymetli, ince ve derin
hislerin; renkli hayallerin olduğu görülecektir. Ferit Kam,
bazılarının "eski eserlerde gül ve mülden başka bir şey yok"
demelerini eleştirir. Bu eserlerin gereği gibi incelenmeden
verilmiş yanlış bir karar olduğunu söyler.
Eski eserlerdeki unsurlar ya mücmel olarak ya da
mufassal olarak tasnif edilip incelenir. Mücmel tasnifte ağaçlar,
çiçekler, musikî âletleri gibi yalnızca unsurların genel isimleri
ele alınır. Mufassal tasnifte ise bu genel unsurların içindeki
maddeler tek tek incelenir.
Mufassal tasnifte geçen kelimelerin hemen hepsi eski
eserlerde yer alır. Bu kelimelerin bazıları kullanımdan düşmüş,
bazılarının ise anlamları unutulmuştur. Bunlar için lûgatlara
bakmak gerekir. Mufassal tasnifle bu külfet ortadan kalkar. Bu
tasnifin bir başka faydası da eski şairlerin nazım dilinde
kullandıkları kelimelerin büyük bir kısmı örneklere dayalı
olarak anlatılmıştır.
Ferit Kam manzum eserlerdeki kelimelerin gerek hakikî
gerek mecazî anlamları bilinmeden onların anlaşılmasının zor
olduğunu ifade eder. Bu nedenle unsurların mücmel tasnife
göre gruplandırılıp her bölümün kendi içinde mufassal tasnife
göre örneklerle tanıtılacağını ifade eder.
Ferit Kam, "Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı" adlı eserinde, klâsik
şiirde kullanılan kelimeleri "bitkiler, hayvanlar, içkiler, süs
eşyası, musikî âletleri, savaş araçları ve yıldızlarla ilgili
efsaneler" olmak üzere yedi başlıkta değerlendirmiştir.
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
182
Bitkiler grubunda 20 ağaç, 17 meyve ve 26 çiçek olmak
üzere 63 bitki tanıtmıştır.
Hayvanlar grubunda 39 adet hayvanla birlikte at, 46 kuş,
30 böcek, haşere ve yırtıcı hayvan olmak üzere 116 canlıyla
beraber atın 21 değişik ismi, atla ilgili 26 adet eşyaya yer
vermiştir.
İçkiler grubunda 21 içki ve 18 kadeh çeşidinden
bahsetmiştir.
Süslenme grubunda 16 kıymetli taş, 11 takı ve 14 kokuyu
tanıtmıştır.
Musikî grubunda 24 adet çalgı çeşidini anlatmıştır.
Savaş âletleri grubunda ise 36 tane silah ve savaş aracını
eserine almıştır.
Yıldızlar grubunda, yedi adet yıldıza yer vermiştir.
Yazar, her gruba aldığı maddeleri, eski alfabeye göre,
alfabetik olarak sıralamıştır. Efsanelerle ilgili son bölümde ise,
yıldızlar hakkındaki efsaneleri Batı ve Doğu edebiyatlarındaki
isim ve kullanımlarıyla birlikte uzun uzun karşılaştırarak
anlatmıştır.
Ferit Kam'ın bu tasnifinde yer alan kelime ve kavramları
alt başlıklarına göre şu şekilde sıralayabiliriz:
Ağaçlar (20)
Ar'ar
Ban
Bîd, Bîd-i Mecnûn,
Bîd-i Aşk, Bîd-i
Giryân
Bîd-i Müşg
Çenâr
Mihr-i Giyâ, Mihr-i
Giyâh
Kerm
Gül-bün
Mugaylân
Nahl
Nahl-i Tecellî
Nâl
Nârven
Nây
Nihâl
Sanavber
Serv
Şimşâd
Tâk
Tûbâ
Meyveler (17)
Âlû
Ayva
Bâdâm
Bih
Elma
Emrûd
Engûr
Gûre
Harbüze
Harbüze-i Bektâşî
İneb
Kiras
Piste
Rümmân
Şeftâlû
Tâk
Turunç
Çiçekler (26)
Abher
Bahâr
Benefşe
Buhûr-ı Meryem
Ergavân
Gonca
Gül
Gül-i Ra'nâ
Gül-nâr
Gülâle
İspergam, Sipergam
Karanfil
Lâle
Nergis
Nesteren, Nesterîn
Nîlüfer
Reyhan
Sad-berg
Semen
Sünbül
Sûsen
Şakâyıku'n-nûman,
Şakâyık-ı Lâle-i
Kûhî
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
183
Şebbû
Yâsemen
Zanbak
Zerrîn, Zerrîn-Kadeh
Hayvanlar (39)
Âhû
Âhû-yı Harem
Arslan
Bebr, Böbür
Bîdester
Burak
Büz
Büzgâle
Cemel
Cemmâz, Cemmâze
Dabû (Zabû)
Ganem
Gâv
Gazâl
Gûrmûş
Gûsfend
Gürbe
Gürg
Hamel
Hargûş
Hırs
Hizebr
Hûk
Kaplan
Kebş
Koç
Mîş
Mûş
Nahçîr
Pelenk
Pîl
Pûzîne
Rûbâh, Rûbeh
Ruh
Sa'leb
Sevr
Şegâl
Şütür, Üştür
Zürâfa
Atın İsim ve Çeşitleri
(21)
Aşkar
Eblak
Edhem
Esb
Eşheb
Feres
Gülgûn
Hayl
Hınk
Kümeyt
Kürenk
Kütel
Nevend
Rahş
Raht
Rehvâr
Semend
Şebdîz
Tekâver
Tevsen
Yekrân
Atla İlgili Eşyalar (26)
Bergüstevân
Cül
Düvâl
Fitrâk
Gâşiye
Ikâl
İnân
Kecîm
Kutâs
Licâm
Na'l ve Mîh
Na'l-i Bâzgûn
Pâlâheng, Pâlheng
Pârdüm, Pâldûm
Rikâb
Rişme
Satl
Sımt
Sıtabl, Istabl
Sitâm
Şikâl
Teng
Terki
Zîn
Zînpûş
Kuşlar (46)
Ankâ
Bâşe
Bat
Bâz
Bebgâ
Bûm
Cuğd, Kûf
Bülbül
Çakır
Degrân
Dürrâc
Fahte
Hamâme
Horos
Huffâş
Hüdhüd
Hümâ
Kaknus, Kuknûs
Kebk
Kebk-i Derî
Kebûter
Kerkes
Kulâğ/Kelâğ
Kumru
Küleng
Mâkiyân
Mâkiyân-ı Hind
Murg-âb
Nesr
Piristû
Ruh
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
184
Sîmurg
Şâhbâz
Şahin
Şeb-pere
Şütür-murg
Tâvus
Tezerv
Tîhû
Tûtî
Ukâb
Usfûr
Verkâ
Zâğ
Zağan
Böcek ve Haşereler
(30)
Ankebut
Bukalemun
Cerâd
Dûd
Ef'î
Ejder, Ejderhâ,
Ejdehâ
Erkam
Evren
Harçeng
Hayye
Hunfesâ
Kejdüm
Keşef
Kirm
Kirm-i Şebtâb
Mâr
Mekes
Melah
Mûr
Nahl
Neheng
Nemle
Pervâne
Peşşe
Semender
Sûsmâr
Şâh-ı Mârân
Timsah
Yılan
Zenbûr
İçki Çeşitleri (21)
Afyon
Berş
Duhân
Duht-ı Rez, Duhter-i
Rez
Esrar
Gül-Efsûn
Hamr
Huşber
Mey
Mey-i Revân
Müdâm
Mül
Müselles
Nebîz
Nûş-dârû
Rahîk
Sabûh
Sahbâ
Şarap
Tenbâkû
Ukâr
İçkiyle İlgili Hususlar
(18)
Ayağ
Câm
Cür'a
Dost-kâm, Dostkâmî,
Dost-kân,
Dost-kânî
Habâb
Hum
Hum-ı Husrevânî
İbrik
Kadeh
Kâse
Kulkul
Nukl
Peymâne
Piyâle
Rıtl
Sâgar
Sebû
Sürâhî
Mûsikî Âletleri (24)
Berbat
Bozuk
Çârpâre
Çegâne
Çeng
Dâire
Def
Kânûn
Keman
Sîne-keman
Kerrenây
Kudûm
Kûs
Mûsikâr
Nây, Ney
Nefîr
Nakâre
Rübâb
Santur
Setâr, Çârtâr, Şeştâr
Sûrnâ
Tabl
Tanbur
Ud
Kıymetli Taşlar (16)
Akik
Dürr
Düvâl, Düvâle
Elmas
Fîrûze
İncû
Kehrübâ, Kâhrübâ
La'l
Lü'lü
Mercan
Mervârîd
Sadef
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
185
Yâkut
Yeşim
Zeberced
Zümrüd
Süs Eşyası (Takılar)
(11)
Fas
Gûş-vâre
Halhal
Hâtem
Ikd
Kemer
Kılâde
Mengûş
Miyân-bend
Nigîn
Sivâr
Güzel Kokular (14)
Anber
Gâliye, Gâliyâ
Gâze
Gülâb
Gülgûne
Kuhl
Kurs ve Tenzû
Misk
Nâfe
Sürme
Ûd
Vesme
Zebâd
Silâhlar ve Savaş
Âletleri (36)
Barut
Cevşen
Cünne
Deşne
Dır'
Dûrbâş
Gaddâre
Hadenk
Hançer
Kavs
Kemân
Kepâde
Kılıç
Kırâb
Kûpâl
Mızrak
Nîze
Niyâm
Peykân
Pinyâl
Rumh
Sârım
Sehm
Seyf
Sinân
Siper
Şast, Şest
Şemşîr
Şemşîr-i Hindî
Şeşper
Teber
Tîğ
Tîr
Top
Tüfenk
Zırh
Yıldızlar (7)
Ay (Kamer, Mâh)
Diyana (Kamer)
Güneş (Mihr, Âfitâb,
Hûr, Hûrşîd,
Şems, Apollon)
Müşteri (Bircîs,
Jüpiter)
Utarid (Merkür)
Zühre (Nâhid, Venüs)
Zühal (Keyvân,
Satürn)
Bu unsurlarla ilgili inanç ve efsaneler, bilinmesi gereken
özellikler, örnek beyitlerle birlikte verilmiştir. İlgili maddelerde, bazen
Batı ve Doğu edebiyatındaki inanç ve efsanelerden de söz edilmiştir.
Efsanelerin kaynakları, ortak yönleri belirtilmiştir. Meselâ kaknus
tanıtılırken İran, Mısır ve Avrupa'daki inançlar karşılaştırma
yapılmıştır.
Eserde her madde en az bir örnek beyitle açıklanmıştır.
Maddenin önemine göre bazı maddelerde örnek sayısı beş altı beyti
bulmaktadır. Genellikle her beytin altında şairi belirtilmiştir. Örnek
olarak verilen beyitlerin büyük çoğunluğu Sâbit, Bâkî, Nef'î ve Şeyh
Gâlib'e aittir. Özellikle Sâbit ve Bâkî hakkındaki makaleler yazıp
Şeyh Gâlib'in şiirlerinden seçmeler yayınlayan Ferit Kam'ın, daha
çok bu şairler üzerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır.
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
186
Arka arkaya gelen bir iki madde için bazan ortak örnekler
verilmiştir. Meselâ atın çeşitli isimleri anlatılırken "edhem"
maddesinde verilen örnek beyitte "eşheb" kelimesi geçtiği için biraz
sonra eşheb maddesinde sadece açıklama yapılıp örnek
yazılmamıştır.
Bir iki maddenin sadece ismi yazılıp örnek verilmemiş; örnek
için boş yer bırakılmıştır. Ferit Kam eserini yayımladıktan sonra
kendi nüshasına ilâveler yapmıştır. Yazarın iki not defteri, Âsâr-ı
Edebiye Tetkikatı'nı tamamlayıcı bilgiler içermektedir. Eser
yayımlanırken bu iki kaynağı dikkate alarak ilgili yerleri metne
ekledik (Çeltik 1998; 2003). Kitapta örnek verilmeden sadece adı
yazılan bazı maddelere, bulabildiğimiz beyitleri ekleyerek eseri
tamamlamaya çalıştık. Yaptığımız bu ilâvelerle eserdeki beyitlerin
nesre çevrilerini dipnotlarda gösterdik. Ayrıca eserdeki beyitleri
divanlardan karşılaştırıp farkları dipnotta belirttik. (Eser, Ali Yıldırım
tarafından da yayınlanmıştır (1998). Ancak, iki forma eksik ciltlenen
nüsha kullanıldığı için kitabın 32 sayfası atlanmıştır. Özellikle ilm-i
tencime ayrılan son bölümü eksik kalmıştır.)
Edebiyat Tarihimizdeki Yeri ve Önemi
Ferit Kam bu eseri, eski Türk edebiyatında kullanılan
mazmunları tanıtmak amacıyla hazırlamıştır. Divan şairlerinin
eserlerinde kullandıkları kelimeleri, bu kelimeler etrafında oluşan
hayal dünyası ve efsaneleri örnekleriyle tanıtmıştır. Kendisinin de
belirttiği gibi, bu kitap divan şiirimizin kelime dünyasını tanıtan ilk
kitaplarımızdan biridir. Bu yönüyle orijinal bir eserdir.
Edebî eserler toplumun aynasıdır. Bu nedenle şairler de
içerisinde yaşadıkları toplumun inanç ve değer yargılarına
eserlerinde yer verirler. Bunu da eserlerinde kullandıkları kelime ve
söz sanatlarıyla yaparlar. Ferit Kam, eserinde maddeleri açıklarken,
özellikle yıldızlar hakkında bilgiler verdiği ilm-i tencim bölümünde, o
kelime ve kavramlarla ilgili efsaneleri, şairlerin inançlarını şairlerin
yaşadıkları dönemin kültür hayatıyla birlikte tanıtıyor. Divan şiirine
ait bir manzumede hangi kavram ve inançların bulunduğunu,
bunların neye dayandığını belirtiyor. Bu efsaneler, inançlar etrafında
ortaya konulan eserlerin nasıl anlaşılıp yorumlanması gerektiğine
dair bir yol göstermeye çalışıyor.
Ferit Kam eski eserler incelenirken bu kelime kadrosu ve onlarla
ilgili bilgilerin göz önünde bulundurulması gerektiğine vurgu yapar.
Metin şerhinde, o devirde kullanılan kavram ve efsanelerin bilinmesi
gerektiğine işaret eder. Meselâ Fuzûlî'nin,
Gül âteş üzre kılur ıkd-i Zühre-i şebnem
Tedârük-i Kamer ü Şems ider sabâh u mesâ
Şerh-i Mütûn Profesörü Ömer Ferit Kam’ın
Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı Adlı Eseri
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
187
beytini açıklarken, eski şairlerin altına Şems, gümüşe Kamer, kalaya
Zühre gibi isimler verdiklerini söyler. Bunlar bilinmedikçe bu tür
manzumelerin çözülemeyeceğini, onların birer muamma şeklinde
kalacağını ifade eder. Ferit Kam, bu örnekte olduğu gibi, beyitleri
şerh ederken hangi kelimenin nasıl anlaşılması gerektiğini de
gösterir. Kitap, bu açıdan eski metinlerin şerhinde başvurulması
gereken önemli bir kaynaktır.
Ferit Kam'ın kitabı, bu alandaki eserlerin ilk örneği olduğu için
daha sonra yazılan eserlere kaynak ve model olmuştur. Ferit Kam'ın
öğrencisi Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler
Mazmunlar ve Mefhumlar (4. baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul
1984) adlı kitabında bu eserden büyük ölçüde faydalanmıştır. A. S.
Levend'in kitabındaki "ilm-i tencim" (s. 197-217), "bâde" (s. 323-335),
"câm" (s. 336-342), "silâhlar" (s. 355-366), "at ve at takımı" (s. 367-
376) bölümlerinde verilen bilgiler, Ferit Kam'ın kitabıyla büyük
benzerlik gösterir. Ferit Kam'ın eserinde Arap alfabesine göre verilen
maddeler, A. S. Levend'in eserinde yeni harflere göredir.
Ahmet Tâlat Onay'ın Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar (Haz.
Cemâl Kurnaz, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992) isimli
eseri de, F. Kam'ınki gibi, eski şiirin mazmunlarını örneklerle
açıklamaktadır. Eserde mazmunlar F. Kam ve A. S. Levend'den farklı
olarak çeşitli gruplar hâlinde değil de sözlük şeklinde ele alınmıştır.
A. T. Onay, eserini hazırlarken Ferit Kam'la mektuplaşmış ve bazı
maddelerle beyitlerin nasıl anlaşılması gerektiğini sormuştur. Ondan
aldığı bu bilgileri de dipnotlarla belirtmiştir (Meselâ bkz. s. 20, 48,
64, 90, 141, 327, 329, 348, 395, 413, 418, 434, 435).
Eser, eski metinler için bir sözlük olmanın yanında, tasnifi
bakımından da önemlidir. Ferit Kam'ın eski metinlerdeki kelimelere
dair burada yaptığı tasnif, araştırmacılar tarafından model
alınmıştır. Divan şiiri ve şairinin dünyası bu tasnife göre incelenmeye
başlanmıştır. Bunun sonucunda da bugün kullanılan "sistematik
divan tahlili" metodu meydana gelmiştir. Onun bu tasnif sistemini,
öğrencilerinden Ali Nihat Tarlan (Fındıkoğlu 1944, Sağdıç 1941),
Şeyhî Divanı üzerinde bazı değişikliklerle denemiştir (Akkuş 1992:
67-68). Bu tasnif daha sonra Mehmet Çavuşoğlu tarafından Necati
Bey Divanı'nın Tahlili (1971) isimli eserinde genişletilmiştir. Aynı
metot Harun Tolasa (1973), Cemâl Kurnaz (1987), Nejat Sefercioğlu
(1990) ile Mustafa Tatcı (1990) gibi araştırmacılar tarafından devam
ettirilmiştir.
Ferit Kam, eserinde pek çok divandan aldığı örneklerle divan
şairinin dünyasını bize tanıtmaya çalışmıştır. Diğer sistematik
tahlillerde ise bir şairin şiir dünyası incelenmiştir. Ferit Kam'ın daha
genel olarak yaptığı bu çalışma, bugün özelleştirilerek tek bir şair
Halil Çeltik
Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları
Volume 2/3 Summer 2007
188
üzerinde motif incelemesi yapmak suretinde kullanılmaktadır.
Bugünkü sistematik divan tahlili yönteminin, Ferit Kam'la
başladığını söylemek herhalde yanlış olmaz.
Ferit Kam'ın bu eseri, klâsik şiirimizin ilk sözlüklerinden olması,
sistematik divan tahlili yöntemini başlatması ve diğer benzeri
eserlere kaynaklık etmesi bakımından son derece önemlidir. Kitap,
şairlerin kullandığı kelimeler ana ve alt başlıklara
örneklendirildiğinden divan şiirinin kelime dünyasını tanımak ve
tematik çalışma yapmak isteyenlere rehberlik edecek kaynak bir eser
niteliğindedir.
Kaynakça
Aynî, M. Ali (1944), "Profesör Ömer Ferid Kam", Tasvir (25.5.1944).
Bolay, S. Hayri (1988), Ferît Kam, Ankara.
Çavuşoğlu, Mehmed (1971), Necati Bey Divanı'nın Tahlili, İstanbul.
Çeltik, Halil (1997), Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Gazi Ü. Sosyal Bilimler
Enst., Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Çeltik, Halil (1998), Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara.
Çeltik, Halil (2003), Divan Şiirinin Dünyasına Giriş (Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı), MEB,
Ankara.
Fındıkoğlu, Z. F. (1944), "Prof. Ömer Ferid ve Galib Dede'nin Mehtab Kasidesi",
Cumhuriyet (15 Ağustos 1944).
Kurnaz, Cemâl (1987), Hayalî Bey Divanı Tahlili, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara 1987; Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1996.
Kürkçüoğlu, Kemâl Edip (1944), "Müderris Ferit Kam", Tasvir (Ocak 1944).
Levend, Agâh Sırrı (1946), Profesör Ferid Kam Hayatı ve Eserleri, İstanbul.
Olgun, Tahir (1995), "Agâh Sırrı Levend'e", Divan Edebiyatının Bazı Beyitlerinin İzahına
Dair Edebî Mektuplar (Haz. Cemâl Kurnaz), Ankara.
Onan, Necmettin Halil (1944), "Ferit Kam", Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.
II, Sayı 5.
Orhan Seyfi (1932), "Şair Müderris Darülfünun Acem Edebiyatı Tarihi Müderrisi Ferit
Beyle Mülhakat", Edebiyat Gazetesi (21 Temmuz 1932).
Özalp, M. Nazmi (1995), Ruşen Ferit Kam, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
Özalp, M. Nazmi (2000), Ömer Ferit Kam, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
Öztin, İlhan (1982), Bazı Şairlerimiz Hakkında Tahlilî İntikadî Mütâlaât, İstanbul Ü.
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Eski Türk Edebiyatı Kürsüsü,
Mezuniyet Tezi, İstanbul.
Rypka, Jan (1924), Beitrage Zur Biographie Charakteristik und Interpretation des
Türkischen Dichtera Sabit, Prag.
Sağdıç, Ruhi Naci (1941), "Üstad Hakîm Ferid Bey", Yeni Sabah (12.1.1941).
Sefercioğlu, Nejat (2001), Nev'î Divanı'nın Tahlili, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
1990; Akçağ Yayınları, Ankara.
Tatcı, Mustafa (1990), Yunus Emre Divanı I İnceleme, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara 1990.
Tolasa, Harun (1973) Ahmet Paşa'nın Şiir Dünyası, Ankara 1973; Akçağ Yayınları,
Ankara 2001.
Yıldırım, Ali (1998), Âsâr-ı Edebiye Tetkîkâtı Dersleri (Edebî Eserlerin İncelenmesi),
Türkiye ve Türk Dünyası İktisadî ve Sosyal Araştırmalar Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları,
Elazığ.
Yılmaz, Nergiz (2000), Ferit Kam, Avrupa Mektupları, Haz: Nergiz Yılmaz, Dergâh
Yayınları, İstanbul.