MAKÜ VE KÖYLERİNİN TOPONİMİK ANALİZİ

Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 119
MAKÜ VE KÖYLERİNİN TOPONİMİK ANALİZİ
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Amanollah FARAJZADYAN*
Prof.Dr. İhsan BULUT**

Özet:
Yer adları araştırmaları pek çok açıdan büyük önem taşımaktadır. Yer
adları araştırmaları tarihi, sosyolojik, kültürel, tarihi, coğrafi, askeri, ticari ve
göllerle ilgili olaylara ışık tutacak niteliktedir. Türk Dünyası ve dünya
genelinde yer adlarından hareketle oranın neresi olduğu anlaşılırken nasıl bir
yer olduğu hakkında da ipuçları verebilir. Makü özelinde yaptığımız Makü ve
118 köy adının incelenmesinden önemli coğrafi sonuçlar çıkmıştır. İpek yolu ile
ilgili özellikler önem taşımaktadır. Bunun yanında, sularla, kayaçlarla,
bitkilerle ilgili doğal coğrafya unsurları kadar, hoca, kale, siper, kavşak,
milliyet ifade eden beşeri coğrafya unsurlarının da isim kaynağı olduğu dikkati
çekmektedir. Bu çalışma ile Makü’nün yer adları geleneği ortaya konularak
isim kültürünün İran ve Türk toplumlarındaki özel örnekleri sergilenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Yer adları, Makü ve köyleri, İpek Yolu, Coğrafi unsurlar

* Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi. amanullahmaku@gmail.com
** Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü. ihsanbulut@akdeniz.edu.tr
Dergiye Müracaat Tarihi: 18.02.2016
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
120 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
Abstract:
Places names have a important role in researches. It has a positive
effect on the value of sociological,culture, historic, geographical, military,
commercial, lakes and research history. In the world and Turkish culture, the
places names generally have some details about the situation and value of it.
Maku and its 118 villages were investigated in this research and the important
results were obtained in the geographical field. There was a relation between
geographical elements. Moreover, there is a significant results between the silk
road and its name. Furthermore the geographical elements such as rivers,
rocks, plants and teacher, castles, trench and crossroads names. They are the
source of names that it arise from the culture of residents of these areas. In this
study the relation between the Maku places names and the Iran and Turkey
culture was investigated.
Key words: Places names, Maku and village, Silk Road, geographical elements
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 121
1- GİRİŞ
Yer adlarının incelenmesi, gerek yerleşmelerin tarihi gelişimi, gerekse coğrafi
çevrenin geçmişteki durumu hakkında bilgi edinilebilen kaynak olması1 bakımından
oldukça önemlidir. Şüphesiz ki bu önemi tarih, coğrafya, folklor ve diğer bazı disiplinlerin
yardımcısı olarak bilim sistematiğinde yer almasıyla da göstermiştir.2 Yerel adlar bir
kültürel coğrafi görünümdeki en önemli özelliklerden birisidir, orasının neresi olduğunu
ifade ederken, nasıl bir yer olduğu hakkında da bazen ipuçları verebilir. Yer adları bir
haritanın verimli bir şekilde okunmasını sağlar3
.
Yer adları ile ilgilenen oldukça fazla bilim alanı vardır. Coğrafyacılar ile birlikte,
tarih, sosyoloji, halk bilimi, kültür tarihi, etnografya, dilbilim mensupları ve askeri
uzmanlar ile siyaset ve jeopolitik uzmanı gibi bilim mensupları bu konuya yakın ilgi
duymaktadır. Fakat coğrafi olayların geliştiği, etkilediği ve etkilendiği yerin adlandırılması
kesinlikle en çok coğrafyacıları ilgilendirmektedir. Coğrafyacı bilim insanları 1941’de
yapılan I. Coğrafya Kongresi’nde coğrafi kavramların iyi seçilmesi ve avarızın
adlandırılması üzerinde önemle durmuşlardır. Meseleye coğrafi kavramları ve yer adlarını
korumaktan çok vatan savunmasına eşdeğer bir önem vererek yaklaşma hassasiyetini
göstermişlerdir4
. Bu titiz yaklaşım bu gün de pek çok coğrafyacı tarafından titizlikle
sürdürülmektedir.
Tarihi çağlardan beri göçebe, yarı göçebe ve yerleşik Türk topluluklarının arazi
parçalarını adlandırırken tam bir coğrafyacı titizliği ile davrandıkları anlaşılmaktadır. Bu
şekilde dağlara, yaylalara, göllere, çöllere, ırmaklara, geçitler, küçük arazi parçalarına, köy
ve kentlere manalı isimler verdikleri dikkat çekmektedir. Bu adların topluluk vicdanında
yaşatılarak Türklere mekân ve yurt olan bütün topraklara taşındığı5
ifade edilmektedir.
Bunun sonucunda da Anadolu’daki yer adlarının pek çoğunun Orta Asya’daki benzerleri ile
onlarca aynılarının olduğu anlaşılmıştır6
.
Coğrafyacı bilim adamları arasında bu konuda da seçkin bir yeri olan Prof. Dr.
Cemal Arif ALAGÖZ yer adları konusunu kısa vadeli etkilerinden çokuzun süreli
etkileriyle ilgili olarak, bilgili ve uzun mesailer ayrılması gereken çalışmalar olması

1GÖNEY, S., 1975, Büyük Menderes Bölgesi, İst, Üni. Yay. No. 1895, Coğrafya Enstitüsü Yay. No.
79, İstanbul, s.274-275.
2 KARABORAN, H. H., 1984, Türkiye’deki Mevkii Adları Üzerine Bir Araştırma. Türk Yer Adları
Sempozyumu Bildirileri,(11-13 Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör
Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara, s.97-111.
3 TÜMERTEKİN, E.- ÖZGÜÇ,N., 2004, Beşeri Coğrafya-İnsan.Kültür.Mekan, Çantay Yay. İstanbul,
s.150-152
4 6-21 Haziran 1941, I. Türk Coğrafya Kongresi, Coğrafya Terimleri, Raporlar Müzakereler Kararlar,
Maarif Vekilliği, Ankara, s.53-57.
5 ERÖZ, M., 1984, Sosyolojik Yönden Yer Adları, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri,(11-13
Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör Araştırma Dairesi Yay. No.
60,Ankara, s.43.
6 BAYKARA , T., 1984, Anadolu’daki Yer Adlarının Ortaasya’dakibBenzerleri Üzerine Bir Kaynak,
Sempozyumu Bildirileri,(11-13 Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör
Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara, s.265.
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
122 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
zorunluluğuna işaretle; bütün bilim dallarını alâkadar eden geniş, devamlı olarak üzerinde
durulacak öncelikli konulardan biri olduğunu önemle belirtmektedir7
. Nitekim, Prof. A.
CAFEROĞLU, Prof. Z.FINDIKOĞLU; Prof. A.İNAN, Prof. Z.V.TOGAN ve Prof. İ.
KAFESOĞLU bu konuda yoğun mesaileri olan öncü bilim adamlarımızdır. Zamanının ünlü
dilci ve tarihçisi olan bu mümtaz bilim adamlarının coğrafyacı titizliği olaya yaklaştıkları
coğrafî olaylara da vakıf oldukları aşikârdır8
.
2- Makü Köylerinin Adları ve Toponimik Kaynakları
Araştırma alanını Makü ve bağlı 119 köy yerleşmesi oluşturmaktadır.
Harita 1. Lokasyon haritası
Makü İran İslam Cumhuriyeti’nin Batı Azerbaycan Eyaleti’nin önemli bir şehridir.
Makü Vilayetti 119 köy yerleşmesi ve 2006 yılında 50 bin nüfuslu bir şehirden meydana
gelmektedir.
Yakut Ha(o)mevi’ye göre Maku Daşmakı(taşlık/kayalı) Hırıstıyanlar tarafından
davar ağılı, Zerdüştan mollalarının yeri olarak anılmış, sonradan Maguşa dönmüş ve
nihayetinde bugünkü halini, almıştır. Makü’nün adının bir dönemde Artar, sonradan
Şavarsan olduğu, Selçuklular ve Safeviler döneminde Gaben Gelesi/Galası/Kalesi olarak
kullanıldığı da bilinmektedir. Rus araştırıcı Makü adını Mah ve Kuh/Ay ve Dağ şeklinde iki
kelimeden oluştuğunu ifade ile Mad Kuh da olabileceğini iddia etmiştir. Med/Mad ise kale

7 ALAGÖZ, C. A., 1984, Yer Adları Üzerine Bazı Düşünceler, Sempozyumu Bildirileri,(11-13 Nisan
1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara,
s.11-22.
8 BULUT; İ., 1996, Sorgun Yöresi Köy ve Mevkii Adlarının Kaynakları, Akademik Araştırmalar
1996-Kış, sayı, 2, Erzurum, s.30-40.
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 123
ile ilgili olup şehrin köklü bir tarihe şahit olduğunu göstermektedir. Son derece müstahkem
bir mevkiiye sahip olan Makü’nün İpek yolu’nun önemli bir uğrak, durak, kavuşma ve
ayrılma noktasında bulunduğu dikkati çekmektedir. Bu durumu bazı mevkii adları da
açıkça ortaya koymaktadır(Harita 1, Fotoğraf 1).
Eyaletin aynı isimli Makuşehristanı'nın yönetim merkezi olan şehrin 2006 yılı
resmi nüfusu 41.865 kişi[1] ve 10.428 hanedir.
Türkiye sınırına Gürbulak gümrük kapısına 15 km mesafededir. Nüfusunun
çoğunluğu Azerbaycan Türkleridir ve şehirde Türkçe konuşulmaktadır. Batı Azerbaycan’ın
kuzeyinde Türkiye ve Azerbaycan'la ortak sınırları bulunmaktadır.Türkiye-İran sınırında
yer alan Azerbaycan Türkleri'nin yaşadığı bir şehirdir. Kentten Hazar Denizi'ne
dökülen Akçay Nehri geçer. Makü bu özellikleriyle İran'ın küçük Bağdat'ı olarak bilinir.
Türkiye milli sınırına (Ağrı il sınırı) 5 km uzaklıktadır. Kentin batısında Gürbulak sınır
kapısı bulunur.
Fotoğraf 1. Makü taşlık ve kayalık bir arazide volkanik platoları dik yamaçlarla yaran
akarsuların vadilerinde kurulmuştur. Kervan ve günümüzdeki karayolları bu doğal
güzergahı izlemek zorundadır.
Tablo 1. Makü ve köy adlarının toponimik kaynakları
Köy Adı Anlamı /Kökeni Toponimik Kaynağı
Türkçe Farsça
Baş Kend9
باشكند Baş köy, merkez köy, büyük
köy
Yönetim merkezi
Taze Kend كند تازه Taze köy Yeni kurulan
Guru Bulag قوروبوالق Kuru Bulag Hidrografik unsur
Gecut10 گجوت Geçit, uğrak yeri, kavşak İpek Yolu
Kişmiş Teppe11 تپه كشمش Önemli bir tepe, askerlerin İpek Yolu

9 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), Türk-Azerbaycan Sözlüğü, Erk, Cild 1, s.498.
Tebriz.
10 Nesirzade, Behmen, 2009, Daş Makü’nün Şairleri, s.244, Yas, Tebriz.
11 Nesirzade, Behmen, 2009, a.g.e.s263,
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
124 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
gözetleme noktası, yol kontrol
tepesi, keşif noktası
Mara Komu ماراكمي Kürtçe koyun- ağıl- Ekonomik faaliyet
Tahta Düzü دوزي تخته Dümdüz yer Jeomorfolojik
Hermen Yeri يري خرمن Harman yeri Ekonomik faaliyet
Milan12 ميالن Bir kavim Kavim, soy, boy
Yukarı Yarım
Kaya
)عليا قيه ياريم ) Yukarı Yarım Kaya Jeomorfoljik
Aşağı Yarım Kaya سفلي قيه ياريم Aşağı “ “ “
Orta Yarım Kaya وسطي قيه ياريم Orta “ “ “
Ağ Bulag Çimeni آغبالغ)آغبالغ
چمني(
Beyaz(ak) Çeşme Çayırı Bitki ve Hidrografya
Tikme Ecem عجم تكميه Türk Terzi veya Türk Yapısı Yerleşme
Can Eziz عزيز جان Can Aiz Şahıs ismi
Çemenli چمنلو Çayırlık, yeşillik Bitki Örtüsü
Dergah Gulu قلي درگاه Kapı kulu Meslek ve İnanç
Kara
Haç(Pisyan)13
)پسيان )خاچ قره Kara haç(Ermenilerden kalma
yer)
Millet/kavim
قاالجيق )نام غير Galacık
بومی :قلعه جوق (
Kalecik(Ermenilerden kalma
bir kale) Kaleköy. Ermeni
Karakol köyü
Millet/kavim
Barun بارون Farsça Farsça ağmur
anlamında, şimdi de barajlık,
yağmurlu, sulak
Klimatolojik
Beycan بيجان Cansız, verimsiz Sıfat,
Dibek ديبك Son nokta, en uzak, en derin Jeomorfoloji
Gara Bulag بوالق قره Siyah çeşme, içmeye
elverişsiz
Hidrografik
Torkan تركان Türk yerleşmesi(Ermenilerin
zamanında)
Kabile ile
Senger سنگر Siper, askeri bölge İpek yolu
Köse Kendi كندي كوسج Sakalsız Köy, Verimsiz,
Çorak
Toprakla ilgili
Memmed Kendi كندي محمد Mehmet Köyü Şahıs
Derviş Kendi كندي درويش Derviş Köyü “
Bahçacık14 جوق باغچه Bahçecik(Bir Türk
Kumandanın yeri, sarayı,
bahçesi)
Bağlık, bahçelik
Heso Şiri شيري حسو Hasan Şiri Şahıs
Koçuk(Küçük)
Danalu
دانالو چيچيك Küçük Danalı Hayvancılık
Böyük Danalu دانالو بؤيوك Büyük Danalı “
15 Şatır )شاطير)شاطر Ekmek yapan, çadır, tayfa, Kavim, soy-ekonomik

12 Cevherzade, İsmail, 2010, a.g.e., s.74.
13 Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati Türk, s.533.
14 Nesirzade, Behmen, 2009, a.g.e.s.240, Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), TürkAzerbaycan
Sözlüğü, Ehrar, Cild 2., s.504. Tebriz.
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 125
kavim
Memed Kendi كندي محمد Mehmet Köyü Şahıs
Bezirgan16 بازرگان Tüccar, Meslek-İpek Yolu
Guru(Kuru)
Bulag
بوالق قورو Kuru Çeşme Hidrografik
Beri17 بري Yakın, Koyu sağım yeri Hayvancılık
Pencerlu(Pancarlı) لو پنجر Pancarlı, sebzelik Ekonomik
Ali Ferraş فرراش علي Şahıs
Küllük لوک کول Çöplük Yerleşme
Melhem ملحم Derman, ilaç Sağlıkla
Kuş قوش Tepelik, küçük taşlardan
oluşan
Jeomorfolojik
Veli Kendi كندي ولي Şahıs
Gışlak Nemo نمو قشالق Nemo’nun Kışlağı Yerleşme/Ekonomik
Tacdo تاجدو Tacettin Şahıs
Haco حاجو Hacı “
Hacı Hesen حسن حاجي Hacı Hasan “
Salbend سالبند Yatay Taş, Yassı Taş, düz
kaya yüzeyi
Kayaç ve Morfoloji
Surik سوريك Kırmızı Kum Toprakla ilgili
Şurik شوريك Çorak “
Ali Haco حاجو علي Hacı Ali Şahıs
Kürd Galacıg18 كرد جوق قلعه Askeri yer, nizamiye Askeri
Geday گداي Ova, düzlük(Dağların
arasında)
Jeomorfolojik
Girik گريك Bazalt, Volkanik saha Kayaçlar
Gol alı عالي گل Gül Ali Şahıs
Malla Hesen مالحسن Hasan Hoca “
” مورس Mors
Yıkılgan ييخيلقان Uzak ye, yatıya kalınacak
kadar uzak
Ulaşımla
Ecemi عجمي Türk Yeri Boy, soy
Dem Gışlag عليا قشالق ديم Kuru/az yağışlı kışlak İklimle
Hol Hole19 خلخله Nemli, rutubetli, sulak,
kaynak
Sularla
Sarınc سارنج Kayalıktan çıkan kaynak “
Gışlag Behlule بهلوله قشالق Behlül’ün Kışlağı HayvancılıkYerleşme
Goç Ali قوچعلي Koç Ali Şahıs
Ağ Cul آغجل Beyaz Göl Sularla
Aşağı Kızılerh سفلي ارخ قزل Aşağı Kızıl Ark “

15 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1317. Tebriz.
16 Gulamsin Sedrefşar, 2008, Ferhenge Muasır, 1.cild, s.
17 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.549. Tebriz
18 Gulamsin Sedrefşar, 2008, Ferhenge Muasır, 1.cild, s.
19 Gadir Gilkaran, Dr. 2011, Neşr-i Ahdarı.s.116. Tebriz
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
126 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
” ” ” Yukarı قزل ارخ عليا Kızılerh Yukarı
Şor Ağıl آغل شور Çorak Ağıl Yerleşme
Gadır Gamo قامو قادر Kadir Şahıs
Gum Gışlag قشالق قم Kum Kışlak Yerleşme-Ekonomik
Gara(Kara) Bulak بوالق قره Siyah çeşme, içmeye
elverişsiz
Hidrografik
Aşağı Zillke سفلي ذلكه Aşağı uzun yer Ulaşımla
Yukarı Zillke عليا ذلكه Yukarı uzun yer “
İsa Kendi كندي عيسي İsa Köyü Şahıs
Gara Goyun قويون قره Kara Koyun Tayfa, Boy, Soy
Sularla گؤل )گل( Göl
Heso Lezgi گي لز حسو Lezgi’nin oğlu Hasan Şahıs
Mirza Helil خليل ميرزا Halil Hoca Şahıs
Aşağı Ilan(yılan)
Gara
سفلي قره ايالن Aşağı Kara yılan Zoocoğrafik
Yukarı ılan(yılan)
Gara
” ” ” Yukarı ايالن قره عليا
Heso Şeki شكي حسو Şakinin oğlu Hasan Şahıs
Hasar حصار Duvar Mesken
İsa Han خان عيسي İsa Bey Şahıs
Hele Zağası زاغاسي خله Dağların ortasında ova, yaşam
alanı
Jeomorfolojik
Yukarı Mevlik عليا موليك Yukarı Üzüm Yaprağı
Yetiştiren
Ekonomik
Tikme Kürd20 كرد تيكمه Kürd Terzi veya Kürd Yapısı Yerleşme
21 Kuruş Kak شكاك قورو Talim Yeri İpek Yolu/Güvenlik
Adağan22 آداغان Ünlü Birisi Şahıs
İnce Hac
Memmed23
محمد حاج اينجه Hacı Mehmet’in Yerleşim
yeri

24 İnce Nurullah نوراله اينجه Nurullah’ın Yerleşim Yeri “
Abdulla(h) Kendi كندي عبداله Abdullah’ın Köyü “
Ta Tar25 تاتار Dağ ismi, Soy, Çayırlık, Uzak Jeomorf-bitki, soy,
mesafe
Böyük(Büyük)
Hasun
بزرگ حاسون Büyük Mezar/Şehitlik/Toplu
mezar
Yerleşme
Kiçik(Küçük)
Hasun
كوچك حاسون Küçük Mezar/Şehitlik/Toplu
mezar

Ali Abad آباد علي Ali’nin geliştirmek,
kalkındırdığı köy
Şahıs
Ali Gendo قندو علي Ali Gendo “
Mahmıd Ağılı آغلي محمود Mahmut Ağılı Hayvancılık/Yerleşme

20 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.813. Tebriz
21 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.717. Tebriz
22 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.67. Tebriz
23 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.460. Tebriz
24 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.460. Tebriz
25 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.699. Tebriz
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 127
Terekeme26 تركمه Arkada kalan Mesafe
Kehriz Gala
Deresi
درسي قلعه كهريز Kale Deresi Kanalı Su/sulama
Ölenller اولنلر Uyuşuklar/Tembeller Sosyolojik
Aşağı Telim Han سفلي خان تليم Aşağı Telim Beyi Şahıs
Yukarı Telim han عليا خان تليم Yukarı “ “ “
Ecem Ceyenli عجم لوي جگن Türk Gevenli Bitki
Gara Teppe تپه قره Siyah Tepe Jeomorfoljik
Mehend27 مخند Sümer Dilinde Büyük ve
mamur bir yer
Yerleşme
Mirza Dolmaz دولماز ميرزا Alim
Horo28 هورو Seli besleyen yer Sularla
Yegob Ali Kendi كندي علي يعقوب Yakup Ali’nin Köyü Şahıs
Rind رند Askeri bir mevki Kalıntı, harabe
Ecem Kızıl Dğa عجم داغ قزل Türk Altın(kızıl) Dağ Jeomorfolik/etnolojik
Kürd Kızıl Dğa كرد داغ قزل Kürd Altın(kızıl) Dağ “ “ “
Hendever29 هندور Yan, yöre ve çevre İpek Yolu
Kervan Gıran قران كروان Soyguncu “ “
Camus جاموس Erkek inek Hayvancılıkla
Adağan30 آداغان Sularla çevrili Sularla
Bölcek بلجك Yol ayrımı İpek yolu
Deve Yatır ياتر دوه Deve Yatağı “ “
Mayıl Kendi كندي مايل Meyi, bir yöne dönük “ ”
Harita2. İpek Yolu Çin’in Pekin şehrinden başlayıp Avrupa pazarlarına ulaşan dünyanın en
nemli kervanla ticaret yoludur. Makü bu tarihi yolun önemli kavşak noktasıdır.

26 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.739. Tebriz
27 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1787ve1820. Tebriz
28 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1947. Tebriz
29 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1942. Tebriz
30 Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.12 ve 67. Tebriz
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
128 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
Tablo 2. Makü ve köy adlarının toponimik kaynaklara göre dağılımı
Yer Adı Kaynak Yer Adları Sayısı % si
Jeomorfoljik Adlar Tahta Düzü, Yukarı Yarım Kaya Aşağı Yarım Kaya Orta
Yarım Kaya Dibek(en uzak, en derin-kuytu), Kuş(tepelik
taşlık), Salbend (Yassı taş), Geday( dağ arası), Hele
Zağası(Dağların arasında ova), Gara Teppe, Ecem Kızıl
Dğa, Kürd Kızıl Dğa, Ali Abad
13 11.01
Klimatolojik Dem Gışlag(kurak, az yağışlı), Barun( yağmurlu, sulak) 2 1.69
Zoocoğrafik Aşağı Ilan(yılan) Gara, Yukarı ılan(yılan) Gara 2 1.69
Fitolojik Ecem Ceyenli(Türk gevenli), Çemenli(Çayırlık, çimenli)
Ağ Bulag Çimeni(Beyaz(ak) Çeşme Çayırı)
3 2.5
Hidrografik/Sularla Gara Bulag, Gara Bulag, Guru(Kuru) Bulag, Göl , Hol
Hole,Sarınc, Ağ Cul, Aşağı Kızılerh, Yukarı Kızılerh,
Gara(Kara) Bulak, Kehriz Gala Deresi, Horo, Adağan
12 10.94
Toprak Köse Kendi, Surik, Şurik, Beycan 4 3.38
Kayaç Makü, Salbend, Girik, 3 2.5
Ekonomik Mara Komu, Hermen Yeri,, Bahçacık, Koçuk(Küçük)
Danalu, Beri, Pencerlu(Pancarlı), Gışlak Nemo, Gışlag
Behlule, Gum Gışlag, Aşağı Zillke, Yukarı Zillke Yukarı
Mevlik, Mahmıd Ağılı, Camus, Şatır(ekmek yapan)
15 12.71
Yerleşme Baş Kend, Taze Kend, Tikme Ecem, Şor Ağıl , Küllük,
Hasar, Tikme Kürd, Böyük(Büyük) Hasun, Kiçik(Küçük)
Hasun, Mehend
10 8.47
Şahıs-soy-boy Milan, Can Eziz, Kara Haç(Pisyan), Galacık, Memmed
Kendi, Derviş Kendi, Heso Şiri, Memed Kendi, Ali
Ferraş, Veli Kendi, Tacdo, Haco, Hacı Hesen, Ali Haco,
Gol alı, Malla Hesen, Mors, Ecemi, Goç Ali, Gadır
Gamo,
İsa Kendi, Heso Lezgi, Mirza Helil, Heso Şeki, İsa Han,
Adağan, İnce Hac Memmed, İnce Nurullah, Abdulla(h)
Kendi, Ta Tar, Ali Abad, Ali Gendo,
Aşağı Telim Han, Yegob Ali Kendi, Gara Goyun,
Torkan, Yukarı Telim Han, Mirza Dolmaz
38 32.20
Ulaşımla ilgili Gecut(Geçit, uğrak yeri, kavşak), Kişmiş Teppe(yol
kontrol tepesi), Senger(Siper, askeri bölge),
Bezirgan(Tüccar), Kuruş Kak(Talim Yeri),
Hendever(Yan yöre, çevre), Kervan Gıran(Soyguncu),
Bölcek(Yol ayrımı-kavuşumu), Deve Yatır(Deve
Yatağı), Mayıl Kendi(bir yöne eğimli), Yıkılgan(yorucu/
yatıya kalınacak kadar uzak )
11 9.32
Diğer(soyolojik,
askeri, mesafe, tedavi,
harabe, medrese)
Ölenller(uyuşuk/tembeller), Kürd Galacıg,
Terekeme(arkada kalan), Rind( askeri bir mevkii),
Dergah Gulu, Melhem
6 5.08
Toplam 119 100.0
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 129
Makü köylerinin 38’inin ad kaynaklarını %32.20’sini doğal coğrafya özellikleri ile
ilgili olan, %67.80’inin de beşeri coğrafya özellikleri ile ilgili yer adları oluşturmaktadır.
Makü yerleşmeleri içerisinde köy adlarının en büyük kısmını %32.20’lik oranla
şahıs-soy-boy adları oluşturmaktadır. Makü köyleri için tesbit edilen bu durum Türk
Dünyası’nın diğer bölgeleri ve Türkiye köy yerleşmeleri için de geçerlidir. Milan, Can
Eziz, Kara Haç(Pisyan), Galacık, Memmed Kendi, Derviş Kendi, Heso Şiri, Memed Kendi,
Ali Ferraş, Veli Kendi, Tacdo, Haco, Hacı Hesen, Ali Haco, Gol alı, Malla Hesen, Mors,
Ecemi, Goç Ali, Gadır Gamo, İsa Kendi, Heso Lezgi, Mirza Helil, Heso Şeki, İsa Han,
Adağan, İnce Hac Memmed, İnce Nurullah, Abdulla(h) Kendi, Ta Tar, Ali Abad, Ali
Gendo, Aşağı Telim Han, Yegob Ali Kendi, Gara Goyun, Torkan, Yukarı Telim Han,
Mirza Dolmaz
Ekonomik faaliyetlerle ilgili olan isimlerin %12.71’le ikinci sırada yer aldığı
görülmektedir. Daha çok kom, ağıl, mera, harman ve kışlak isimlerinin verildiği dikkati
çekmektedir.
Jeomorfolojik adların kullanımı da % 11.01 gibi önemli ölçüdedir. Çounluğu
morfoloji, litoloji ile ilgili olan bu adlardan başlıca örnekler,Tahta Düzü, Yukarı Yarım
Kaya Aşağı Yarım Kaya Orta Yarım Kaya Dibek(en uzak, en derin-kuytu), Kuş(tepelik
taşlık), Salbend (Yassı taş), Geday( dağ arası), Hele Zağası(Dağların arasında ova), Gara
Teppe, Ecem Kızıl Dğa, Kürd Kızıl Dğa, Ali Abad gibidir.
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
130 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
Gara Bulag, Gara Bulag, Guru(Kuru) Bulag, , Göl , Hol Hole,Sarınc, Ağ Cul,
Aşağı Kızılerh, Yukarı Kızılerh, Gara(Kara) Bulak, Kehriz Gala Deresi,,Horo, Adağan gibi
hidrografik unsurların ad kaynağı olduğu köy sayısı 12 ve oranı %10.94’tür. Daha çok dere,
kaynak, sarnıç ve ark kerhiz gibi isimler kullanılmıştır.
Yerleşme ile ilgili isimler Baş Kend, Taze Kend, Tikme Ecem, Şor Ağıl , Küllük,
Hasar, Tikme Kürd, Böyük(Büyük) Hasun, Kiçik(Küçük) Hasun, Mehend şeklinde olup
%8.47’lik bir oran teşkil eder.Ecem Ceyenli(Türk gevenli), Çemenli(Çayırlık, çimenli) Ağ
Bulag Çimeni(Beyaz(ak) Çeşme Çayırı) gibi fitolojik(bitki tür ve örtüsü ile ilgili)
özelliklerden adını alan köy sayısı 3 olup, % 2.54’tür.
Adını klimatolojik hususlardan alan Dem Gışlag(kurak, az yağışlı), Barun(
yağmurlu, sulak) gibi 2 köy yerleşmesi, Aşağı Ilan(yılan) Gara, Yukarı ılan(yılan) Gara gibi
zoocoğrafik unsurdan alan 2 köy yerleşmesi ve Salbend, Girik gibi kayaçlardan adını alan 2
köy yerleşmesi de %1.69’luk oranlarıyla en az kullanılan yer adları rasaında yer almaktadır.
Köse Kendi, Surik, Şurik, Beycan gibi 4 köy yerleşmesinin ad kaynağı da toprak
özellikleri olup oranı %3.38’ dir.
Ulaşımla ilgili yer adlarının, özellikle de ipek yolu ile ilgili adların da önemli
ölçüde kullanılmıştır. Makü ve çevresinin İpek yolunun önemli uğrak noktalarından biri
olduğunu göstermektedir. Zira yöredeki tarihi ve güncel köprüler de buna tanıklık
etmektedir. Yol zaman zaman da önemli dağ geçitlerini aşmaktadır(Fotoğraf 2,3 ve 4). Bu
konuda ilgi çeken yer adları ve anlamları şu şekilde tespit edilmiştir. Gecut(Geçit, uğrak
yeri, kavşak), Kişmiş Teppe(yol kontrol tepesi), Senger(Siper, askeri bölge),
Bezirgan(Tüccar), Kuruş Kak(Talim Yeri), Hendever(Yan yöre, çevre), Kervan
Gıran(Soyguncu), Bölcek(Yol ayrımı-kavuşumu), Deve Yatır(Deve Yatağı), Mayıl
Kendi(bir yöne eğimli), Yıkılgan(yorucu/ yatıya kalınacak kadar uzak )
Fotoğraf 2. Ülkemizde pek çok yer gibi Ağrı Eleşkirt sınırlarında Tahir Geçidi ve Beldesi
İpek Yolunun önemli uğrak noktalarındandır. Bu yollar Türkiye yollarının doğu ve batı
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 131
yönünde ana, kuzey ve güney yönünde ise tali İpek yolları şeklindedir ve ulu yol olarak
bilinmektedir.
Fotoğraf 3. Kalacıg köyü köprüsü kalıntıları Zengimar suyu üzerindedir. Üst kesimdeki
baraj nedeniyle su debisi düşmüştür. Sağda ise Beşgöz köprüsü görülmektedir.
Makü İpek yolunun önemli bir sehimidir. Çinden(Hoang Ho) başlayıp, Kansu
Vilayeti-Türkistan ve Orta Asya’nın içinden geçip, semerkand, Buhara, Merv’e gelien bu
yol aradan Serehze, Nişabur-Gorgan, Bam ve Safiabat yoluyla Rey’e gelip, sonra Gazbin,
Zencan, Erdebil, Tebriz ve Maküye ulaşmaktadır. Buradan itibaren iki kola ayrılan yol
kuzeybatıyaTrabzona ve Günaybatıya Erivana’a yönelir. Erivan’dan Ani’ye ulaşır. Nitekim
milli sınırlamız içerisindeki tarihi Ani harabelerinin içerisinde ipek yolu olarak bir yol
belirtilmiştir. Aynı durum Bakü şehrinin tarihi dokusu içerisinde de belirlenmiştir.
Trabzon’dan sonra Şama’a kadar ulaşır. Bugün Anadolu içerisindeki adında, deve geçen
veya deve ile başlayan(Deveboynu, deve yoran, devebağırtan, deve yatağı) yer adları ile ulu
yol olarak tanımlanan bir kısmı karayolu ve otoyollara dönüşen kadim yollar ipek yolunun
güzergâhlarını bize gösteren kültür unsurlarıdır. Bu durum o zamanki şartlarda bile ulaşım
güzergâhlarının en uygun çoğunlukla doğal yolları seçtiğini göstermektedir. İpek yolu bir
bakıma da hem ülkemizin hem dünyanın önemli doğal yollarından da biridir.
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
132 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36
Fotoğraf 4. Beşgöz köprüsü Kervangıran Makü şehrinin girişinde..Zengimar Suyu
üzerinde..Safevi döneminde yapılmıştır. Sağdaki köprü Keşiktepe köprüsü gözetleme
yerinde. Küşmiş tepe.
Taşınan mallardan en önemlisi ipek olduğu için bu adla anılan yoldan şüphesiz çok
önemli diğer mallar da taşınmaktaydı. Çin’den hammadde olarak yollarda çeşitli şehirlerde
işlenerek türlü kumaş ve eşyaya dönüşerek tekrar işlenmiş olarak bir kısmı Çin’e döner.
İpek yolu kuşkusuz bu anlamda o günkü sanayinin ve ekonominin yani ticaretin de yoludur.
Yani bu yolun gelişinde ipek ham olarak, dönüşünde işlenmiş olarak taşınmaktadır. Kara
yolu kervanlarla geçilir, bağlantısı zaman zaman su yollarıyla yapılır. Yol Suriye,
Filistin’e, Lübnan ve Mısır’a ulaşmaktadır. Bu yolun en büyük gelirini ise İran elde
etmiştir. Çünkü İran şahlarına önemli miktarlarda geçiş ve gümrük vergisi ödenmiştir. Bu
yolda çanak, çömlek, seramik, halı, değerli taşlar, kumaşlar, yiyecek, içecek, hurma gibi
ürünler taşınmıştır. Bunların bir çoğu da İran’dan Çin’e taşınmaktaydı.
Sonuç olarak Makü İpek yolu’nun önemli bir uğrak ve güzergâhı olup, bu
noktadan itibaren yok kuzeye ve güneye ikiye ayrılmakta ve dönüşte birleşmektedir. Bu
durumu belgeler nitelikte Kervan Kıran, Deve Yatır, Geçit gibi onlarca isim buna işaret
etmektedir. Dolayısıyla Makü kentinin bugünkü varlığını geçmişteki ipek yolunun sağladığı
avantaj ve ihtişama borçludur denilebilir. Makü ve köylerinin adlarının toponimik analizini
içeren bu makale ile görülmüştür ki, Türk dünyasının herhangi bir yöresindeki yerlerin,
köylerin adlarının büyük çoğunluğu coğrafi özelliklere dayanmaktadır. Aynı şekilde tarihi
unsurların da önemli olduğu dikkati çekmektedir. En önemli hususlardan biri de Türk
dünyasının herhangi bir yöresindeki adlarla diğer yörelerindeki ve Anadolu’daki adlardan
hiçbir farkı bulunmamaktadır.
KAYNAKÇA:
GÖNEY, S., 1975, Büyük Menderes Bölgesi, İst, Üni. Yay. No. 1895, Coğrafya Enstitüsü
Yay. No. 79, İstanbul, s.274-275.
KARABORAN, H. H., 1984, Türkiye’deki Mevkii Adları Üzerine Bir Araştırma. Türk Yer
Adları Sempozyumu Bildirileri,(11-13 Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı,
Milli Folklör Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara, s.97-111.
TÜMERTEKİN, E.- ÖZGÜÇ,N., 2004, Beşeri Coğrafya-İnsan.Kültür.Mekan, Çantay Yay.
İstanbul, s.150-152
6-21 Haziran 1941, I. Türk Coğrafya Kongresi, Coğrafya Terimleri, Raporlar Müzakereler
Kararlar, Maarif Vekilliği, Ankara, s.53-57.
ERÖZ, M., 1984, Sosyolojik Yönden Yer Adları, Türk Yer Adları Sempozyumu
Bildirileri,(11-13 Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör
Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara, s.43.
BAYKARA , T., 1984, Anadolu’daki Yer Adlarının Ortaasya’daki Benzerleri Üzerine Bir
Kaynak, Sempozyumu Bildirileri,(11-13 Nisan 1984), Kültür ve Turizm Bakanlığı,
Milli Folklör Araştırma Dairesi Yay. No. 60,Ankara, s.265.
Toponymic Analysıs of Makü and The Villages
Eastern Geographical Review - 36 ● 133
ALAGÖZ, C. A., 1984, Yer Adları Üzerine Bazı Düşünceler, Sempozyumu Bildirileri,(11-
13 Nisan 1984), Kült-r ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklör Araştırma Dairesi Yay.
No. 60,Ankara, s.11-22.
BULUT; İ., 1996, Sorgun Yöresi Köy ve Mevkii Adlarının Kaynakları, Akademik
Araştırmalar 1996-Kış, sayı, 2, Erzurum, s.30-40.
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), Türk-Azerbaycan Sözlüğü, Erk, Cild 1,
s.498. Tebriz.
Nesirzade, Behmen, 2009, Daş Makü’nün Şairleri, s.244, Yas, Tebriz.
Nesirzade, Behmen, 2009, a.g.e.s263,
Cevherzade, İsmail, 2010, a.g.e., s.74.
Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati Türk, s.533.
Nesirzade, Behmen, 2009, a.g.e.s.240, Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389),
Türk-Azerbaycan Sözlüğü, Ehrar, Cild 2., s.504. Tebriz.
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1317. Tebriz.
Gulamsin Sedrefşar, 2008, Ferhenge Muasır, 1.cild, s.
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.549. Tebriz
Gulamsin Sedrefşar, 2008, Ferhenge Muasır, 1.cild, s.
Gadir Gilkaran, Dr. 2011, Neşr-i Ahdarı.s.116. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.813. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.717. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.67. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.460. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.460. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.699. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.739. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1787ve1820. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1947. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Ehrar, Cild 2., s.1942. Tebriz
Cevherzade, İsmail, 2010( Şems-i/ Hicri 1389), a.g.e., Erk, Cild 1., s.12 ve 67. Tebriz
Makü ve Köylerinin Toponimik Analizi
134 ● Doğu Coğrafya Dergisi - 36

Konular