KARS VE ERZURUM AĞIZLARINDA RUSÇA ÖDÜNÇ KELİMELER
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 55, ERZURUM 2016, 159-178
KARS VE ERZURUM AĞIZLARINDA RUSÇA ÖDÜNÇ KELİMELER
Muharrem DAŞDEMİR
Süleyman EFENDİOĞLU
Öz
Türkiye’de Kars ve Erzurum yöresi uzun yıllar Rusya ile tarihî, siyasi,
sosyal ve kültürel ilişkiler içerisinde olmuştur. Bu ilişkiler doğal olarak dile
de yansımıştır. Makalede Kars ve Erzurum yöresi ağızlarında tespit edilen
Rusça kökenli ödünç kelimeler üzerinde durularak bugün bile Doğu Anadolu
sahasında yaşamını devam ettiren bu Rusça ödünç kelimeler vasıtasıyla
Türkçe-Rusça arasındaki dil-kültür münasebetleri irdelenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Kars ve Erzurum ağızları, Rusça kökenli ödünç
kelimeler, Türkçe-Rusça dil ilişkisi.
RUSHIAN BORROWED WORDS IN KARS AND ERZURUM
DIALECTS
Abstract
Some region of Turkey, particularly Kars and Erzurum regions have had
historical, political and social relations with Russia for many years. As a
matter of course, these relations have influenced the language. In this paper,
we focus on the Russian origin borrow words which were detected in dialect
of Kars and Erzurum regions. So, linguistic story of these borrowed Russian
words that still available in Eastern Anatolia Region is exhibited and
language-culture relations between Turkish and Russian are analyzed.
Keywords: Kars and Erzurum dialects, Russian origin borrow words,
Turkish-Russian language relations.
Milletlerin tarih içinde vuku bulan siyasi ve kültürel temasları, dilde mutlaka
yansımasını bulur. Bundan dolayı diller, karşılıklı kültür nüfuzlarının boyutlarını belirlemeye
yarayan iyi bir belge niteliğindedir.1
Kültürel alışverişlerin dildeki yansımaları ise daha çok söz varlığı (İng. vocabulary)
düzeyinde olur.2 Bir dilden bir dile sözcük transferi gayet kolay ve doğaldır: Bir millet, yazı
veya konuşma dili yoluyla temasta bulunduğu bir kültürden yeni bir kavram öğrendiğinde
kavramla birlikte onun ismini de alır. Hatta dil kullanıcıları, hiç ihtiyaç olmasa da tamamen
Bu makale, 11-14 Eylül 2014 tarihleri arasında Rusya’nın Petersburg şehrinde düzenlenen V. European Conference
on Social and Behavioral Sciences adlı konferansta sunulmuş ancak yayımlanmamış olan bildirimizin gözden
geçirilerek yeniden düzenlenmiş hâlidir.
Prof. Dr.; Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
muharremdasdemir@atauni.edu.tr.
Doç. Dr.; Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü,
sefendioglu@atauni.edu.tr.
1 Bazın, 1992, s. 1.
2 Aksan, 1990, s. 27.
160* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
psikolojik etkenlerle (moda, dinsel kaygılar vs.) kendi dillerinde mevcut olan bir sözcüğü terk
edip onun yabancı dildeki karşılığını tercih edebilirler. Alıcı durumundaki dil, “oluş, kılış ve
nitelikleri karşılayan sıfat, zarf ve fiillerden çok nesneleri karşılayan isimleri” kendi söz
varlığına dâhil eder.
3 Zarf, sıfat, edat vs. türünden sözcüklerin ödünçlenmesi ise, yankatman
(İng. adstratum), altkatman (İng. substratum), üstkatman (İng. superstratum) ilişkileriyle
dilsel etkileşimin ileri düzeye vardığı durumlarda görülür. Fakat yabancı dillerin birbirine etkisi
söz varlığı ile sınırlı değildir: Dilsel etkileşim, ses bilgisini (İng. phonetics), biçim bilgisini
(İng. morphology), söz dizimini (İng. syntax) etkileyecek düzeye de ulaşabilir. Örneğin,
Tacikistan’da İranlılarca konuşulan Tacik dili, Türkçenin Özbek lehçesinden o kadar
etkilenmiştir ki bu durum, G. Doerfer tarafından “Doğuş hâlindeki bir Türk dili” olarak
nitelendirilmiştir.4
Aslında diller arasındaki etkileşim insanlık tarihiyle yaşıt olmalıdır. Yeryüzündeki
bütün diller ihtiyaç duydukları, çoğu zaman kendi dillerinde bulunmayan bazı sözcükleri
birbirlerinden almışlardır. Bu şekilde yabancı dillerden sözcüklerin, deyimlerin ve terimlerin
alınması ödünçleme (İng. alienism, borrowing) olarak adlandırılmaktadır. Bu tür sözcüklere de
ödünç sözcük, alınma sözcük, alıntı, alıntı sözcük, misafir sözcük, yabancı kökenli sözcük gibi
adlar verilmektedir. Yeryüzündeki bütün diller, şu ya da bu ölçüde başka dillerle sözcük
alışverişinde bulunmuşlardır.5
Bu açıdan Türkçe, tarih boyunca yabancı dillere karşı çok müsamahalı olmuştur.
Türkler temasta bulundukları her milletten öğrendikleriyle kavram dünyalarını geliştirmiş ve
bunu büyük oranda söz varlıklarında belgelemişlerdir.6 Ancak bu hoşgörünün bir dönem Arapça
ve Farsçaya karşı aşırılığa vardığı, Türkçenin gramerini bozma noktasına geldiği bilinmektedir.
Neyse ki “Yeni Lisan” hareketiyle başlayıp7
son zamanlara kadar devam eden sadeleşme akımı
bu dengesiz alışverişin önünü alabilmiştir.8
Sadeleşme akımı, sadece Arapça, Farsça, Fransızca
ve İngilizce dilsel etkilere karşı yürütülmüş; konuşma dili yoluyla ve tamamen tabi bir seyir
içinde diğer yabancı dillerden (Rumca, Rusça, İtalyanca, Ermenice, Moğolca vs.) Türkçeye
geçmiş sözcüklere dokunulmamıştır.
3 Gemalmaz, 1997, s. 3.
4 Aksan, 1990, s. 139.
5 Eker, 2010, s. 175.
6 Aksan, age., s. 47-49.
7 Öksüz, 1995, s. 77.
8 Ediskun, 1992, s. 47.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 161
Türk Dil Kurumunun açıkladığı son istatistiki bilgilere göre Türkçedeki alıntı
sözcüklerin sayısı aşağıdaki gibidir9
:
Arapça 6516 Fransızca 5540 Farsça 1375 İtalyanca 607
İngilizce 518 Rumca 448 Almanca 105 Latince 68
Rusça 39 Yunanca 37 İspanyolca 31 Ermenice 24
Bulgarca 22 Macarca 15 Japonca 13 Moğolca 12
İbranice 8 Fince 2 Malayca 2 Portekizce 2
Soğdca 2 Arnavutça 1 Fince 1 Korece 1
Sırpça 1 Slavca 1
Türkçe yabancı dillerden kelime aldığı gibi tarih boyunca pek çok dile de çok sayıda
kelime vermiştir. Yine Türk Dil Kurumunun verilerine göre Türkçeden başka dillere geçmiş
kelimelerin sayısı şu şekildedir10:
Sırpça 9000 Ermenice 4262 Bulgarca 3500 Rumence 3000
Farsça 3000 Arnavutça 3000 Yunanca 3000 Rusça 2500
Arapça 2000 Macarca 2000 Ukraynaca 800 İngilizce 470
Çince 300 Çekçe 248 Urduca 227 Almanca 166
İtalyanca 146 Fince 118 Fransızca 100
Ödünçlemeler çoğu zaman sosyal, siyasal ve kültürel etkileşimin bir sonucudur.
Türkiye’de Kars ve Erzurum ağızlarının dâhil olduğu Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi söz varlığını
en çok etkileyen yabancı diller Arapça, Farsça, Rumca, Rusça ve Ermenicedir.11 Doğrudan ilişki
içerisinde bulunmuş olan komşu yabancı diller, bir dilin ağızlarını ses, şekil, söz varlığı veya
cümle yapısı yönüyle etkileyebilir. Ancak Türkiye Türkçesi ağızlarında bu etkinin daha çok ses,
şekil ve söz varlığı yönünde olduğu görülmektedir. Leylâ Karahan Türkiye Türkçesi ağızlarını
sınıflandırırken, komşu dillerden Arapça ve Farsçanın etkisini göz önünde bulundurmuştur.
Türkiye Türkçesi ağızlarında etkili olan bir diğer komşu dil ise Rusça olmuştur. Birbirine yakın
coğrafyada yaşayan iki millet arasındaki derin ilişkiler, Rusçada, Türkçede ve bu dillerin lehçe
ve ağızlarında kaçınılmaz olarak izler bırakmıştır.12
Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesiminde yer alan Kars ve Erzurum
şehirleri ülkenin doğudaki iki önemli serhat şehri olmalarının yanında bünyelerinde
barındırdıkları kültür mozaiği ile de dikkat çekmektedirler. Geçmişten günümüze Türkiye’nin
doğudaki iki önemli kalesi ve iki önemli sınır şehri konumunda bulunan Kars ve Erzurum, tarih
içinde birçok ülkeyle de (Rusya, Gürcistan, Ermenistan, İran) komşu durumuna gelmişlerdir.
9
Türk Dil Kurumu, 2011, s. 2674.
10 bk. Güllüdağ, 2009, s. 237-250.
Yukarıda verilen tablolarda Rusçadan alınan 39 kelimeye karşın Türkçenin Rusçaya 2500 kelime kazandırdığı
görülmektedir. Ancak Rusçadan Türkçeye geçen kelimelere diğer Türk lehçe ve ağızlarını da kattığımızda bu sayının
çok daha fazla olacağı kesindir.
11 Gemalmaz, 1995, s. 377-379.
12 Özeren, 2014, s. 1093.
162* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Yine söz konusu bölge, tarih boyunca birçok medeniyete ve etnik gruba ev sahipliği yapmış;
Orta Asya’dan gelen kavimlerin de geçiş ve kesişme yeri olmuştur. Bütün bunların neticesinde
ise Kars-Erzurum bölgesinde bir kültür ve dil tabakalaşması meydana gelmiş; böylece bugün
bölgede zengin bir folklor, renkli bir halk edebiyatı yanında zengin bir söz varlığı ortaya
çıkmıştır.13
Erzurum ve Kars ağızlarını Rusça ödünç kelimeler açısından incelediğimizde pek çok
Rusça sözcüğe rastlıyoruz. Ancak Rusça alıntı kelimelerin önemli bir kısmının askerî
terimlerden oluştuğunu gözlemliyoruz. Bu durum, tarihî Türk-Rus komşuluk ilişkilerini
hatırlatmakla birlikte bölgenin jeopolitik önemini de öne çıkarıyor. Özellikle son iki asır
içerisinde meydana gelen Osmanlı-Rus savaşlarının ve bölgedeki Rus işgallerinin bölge
ağızlarında ciddi bir tesir oluşturduğu aşikârdır. Bilindiği üzere tarihte 93 Harbi diye bilinen
1877-1878 Osmanlı Rus savaşlarının neticesinde Kars yaklaşık 40 yıl Ruslarca yönetilmiştir.
Erzurum ise Birinci Dünya Savaşı sırasında iki yıl (1916-1918) Rus işgali altında kalmıştır. Bu
dönemlerin neticesi olmak üzere bölge ağızlarına birçok Rusça ödünç kelime yerleşmiştir.
Ayrıca 93 Harbi’nin ardından Rusya tarafından Kars civarına yerleştirilen Malakanların14 da
bölge ağızları üzerinde etkisi olduğunu düşünüyoruz. Aşağıda Türkçe-Rusça dil ilişkileri, tarihî
süreç içerisinde ele alınıp genel hatlarıyla belirlenmeye çalışılmıştır.
Türkçe-Rusça Dil İlişkileri
Türklerin Çinliler, Farslar ve Araplardan sonra en eski komşuları başta Ruslar olmak
üzere Slav ırklarıdır. MS 4. yüzyıllarda İndo-Germen topluluğundan ayrılan Kuzey ve Güney
Slavları, MS 6. yüzyıldan itibaren önce Avarların sonra da Bulgar Türklerinin ziraatçı tebaaları
olarak daha doğuya çekilmişler ve nihayet MS 8. yüzyıllarda bugünkü vatanlarına ulaşmışlardır.
Bu sebeple gerek Kuzey Slavları gerekse Güney Slavları bu bin beş yüz yılı aşkın süre içinde
daima bir Türk kavminin komşusu oldular.15
13 Ercilasun, 2002, s. 11-46; Gemalmaz, 1995, s. 6-39.
14 “Molokane”, “Molokanizm”, Ortodoks Kilisesi’nden ayrılmış bir tarikattır. Hristiyanlığın bir türü, aynı zamanda
Rusların özel etnik grubudur. Çarlık İmparatorluğu döneminde “çok zararlı tarikat” olarak bilinmişlerdir. 1682
yılında Ortodoks Kilisesi’nden ayrılan bu topluluk önce Kafkasya’nın kuzeyine daha sonra da Osmanlı ve İran
sınırları boyunca Tiflis, Erivan ve Bakü eyaletlerine yerleştirildi. 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşları´nın ardından,
Ruslar tarafından Kars’a yerleştirilen bu insanlar uzun yıllar burada kaldıktan sonra başta ABD ve Avustralya olmak
üzere diğer ülkelere yerleşmişlerdir.Türkiye’de Kars’ta ve İstanbul’da yaşamaktadırlar. Sürekli süt içtiklerinden
kendilerine süt içen anlamında Rusça Molokan adı verildiği söylenmektedir.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Malakanlar, http://ru.wikipedia.org/wiki/ Молокане)
15 Karaağaç, 2008, s. XXIII.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 163
Esasında Slav dillerinin Türk lehçeleriyle ilişkileri pek eski çağlarda başlar. Rus
kabileleriyle Türk kabileleri -Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler- arasındaki ilişkiler hakkında ilk
yazılı bilgiler X. yüzyıldan kalma Rus ve Bizans kaynaklarında bulunur. Rusların Türk
halklarıyla sıkı ilişkilerde bulunması, komşu göçebe kabilelerin askerî akını, komşu Türk
ordularıyla ortak askerî seferler, sadece bu iki ulusun birbirlerinin dillerini pratik amaçlarla
öğrenmesini değil; aynı zamanda Rusça-Türkçe dil ilişkisini ve bunun neticesinde iki dilin
birbirlerinden kelime alışverişinde bulunmasını zorunlu kılmıştır. Böylece, Slav
dillerinden -genellikle Rusçadan- Türk lehçelerine ve Türk lehçelerinden de Slav dillerine
kelimelerin geçmesi, askerî çarpışmalar, ortak askerî seferler, sıkı komşuluk ilişkileri, erken
ticarî ilişkiler ve yoğun kültürel ilişkilerin bir sonucu olarak karşımıza çıkar.16
Slav ve Türk kabileleri ve halkları pek eski çağlardan günümüze kadar Asya’da ve
Avrupa’da yaşamış, bugün de ayrı halklar hâlinde yaşamaya devam etmektedirler. Slav-Türk dil
ilişkileri MS ilk devirlerde eski Slavca-eski Türkçe esasına dayanmaktadır. Orta çağlarda bu
ilişkiler, Balkan yarımadası, Macaristan, Slovakya, Polonya, Ukrayna ve Rusya topraklarında
Orta Asya ve İç Asya’ya kadar varan daha geniş bir alana yayılır. Bu alan artık Slav ve Türk
halkları arasındaki oldukça sabit bir komşuluk, etnik dağılım ve devlet sınırlarıyla bazı yerlerde
daralmış veya genişlemiş de olsa esas itibarıyla bugüne kadar korunmuştur. 17 Anadolu’da
özellikle Selçuklu ve akabinde Osmanlı Devleti; Kafkasya ve Orta Asya’da ise Altınordu ve
Timur Devleti zamanından itibaren Türk-Rus ilişkileri önemli bir ivme kazanarak bazen
komşuluk bazen hasımlık ilişkileri içerisinde günümüze kadar gelmiştir. Günümüzde çeşitli
Türk lehçeleri konuşan halk ve milletlerin yaklaşık yarısı eski SSCB sınırları içerisinde
yaşamaktadır. Bu ülkede Slav dilleri konuşan halklardan sonra sayıca ikinci sırada Türk
lehçeleri konuşan halklar gelmektedir. Eski Sovyetler Birliği’nin en batı sınırlarından
başlayarak Sibirya’nın en doğu yörelerine kadar Türk lehçeleri konuşulmaktadır. Eski Sovyetler
Birliği dışında Türkçenin konuşulduğu yerler ise eski SSCB ile komşu olan Türkiye, İran vb. ile
Balkan yarımadasıdır. Bu coğrafi konum Slav ve Türk halkları arasındaki ilişkilerin devam
ettiğini göstermektedir. Zamanımızda da Türk lehçeleriyle öteki Slav dilleri, özellikle de Rusça
arasında ilişkiler artarak devam etmekte; bu ilişkiler bazı bölge ve ülkelerde halk ağızları
düzeyinde, bazı yerlerde ise yazı dilleri düzeyinde gerçekleşmektedir.
16 Süleymanoğlu Yenisoy, 1998, s. 5-8.
17 Süleymanoğlu Yenisoy, age., s. 5.
164* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Türkiye Türkçesine Rusçadan geçmiş olan kelimelerin büyük bir kısmı karşılıklı siyasi,
sosyal ve kültürel etkileşimin doğal bir neticesi olarak karşımıza çıktığından Rusça ödünç
kelimeler bugün ölçünlü dilden ziyade Anadolu ağızlarında yaşamaktadır. Türkiye’nin uzun
yıllar Rusya’ya sınır komşuluğu yapan Kuzey-Doğu Anadolu Bölgesi ağızlarında, özelikle de
Kars ve Erzurum ağızlarında bu gerçeği açıkça müşahede edebilmekteyiz. Türkiye Türkçesi
ağızlarında yer alan Rusça alıntı kelimeler üzerine önemli bir makale yayımlamış olan Mehmet
Özeren, Türkiye’de standart dilde 41 Rusça kelime bulunmasına karşın ağızlarda bu sayının
75’e çıktığını, mükerrer kullanımlarıyla beraber Anadolu ağızlarında Rusça ödünç kelime
sayısının 265’i bulduğunu kaydetmiştir.18 Bu kelimelerin çoğunun Kars ve Erzurum bölgesinde
yaşadığını dile getiren Özeren, bunun siyasi tarihimizle alakasına dikkat çekmiştir. Türkiye
Türkçesi ağızlarındaki yabancı alıntı kelimeler üzerine yapılacak derinlemesine araştırmalar
burada verilen rakamları elbette ki daha da artıracaktır.
Bizim Kars ve Erzurum ağızlarında tespit edebildiğimiz Rusça ödünç kelimeler ise
aşağıda karşılıklı bir tablo hâlinde dikkatlere sunulmuştur19:
Tablo 1: Kars ve Erzurum Ağzındaki Rusça Ödünç Kelimeler
Kars Ağzı Erzurum Ağzı Anlamı Rusça Karşılığı
- abed yemek, yiyecek obed (обед) [abet]20
“öğle yemeği, yemek”
- araboke iş, çalışma otrabotka (отработка) [atrabotka]
“çalışma”
badval - bodrum, mahzen podval (подвал) [padval]
“bodrum, mahzen”
baldon - kalın ve büyük palto balahon (балахон) [balahon]
“başlıklı kaban, cüppe, kapüşonlu
18 bk. Özeren, 2014, s. 1111.
19 Kelimelerin tespitinde kullandığımız kaynak malzeme aşağıdaki gibidir:
Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları, (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). 3 Cilt, Ankara: TDK
Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları (ses bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
Olcay, S. vd. (1998). Arpaçay köylerinden derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Atılcan, İ. C. (1977). Erzurum ağzı, halk deyimleri ve folklor sözlüğü. İstanbul: Erzurum Halk Oyunları, Halk
Türküleri Derneği Yayınları, Kültür Matbaacılık.
Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı, (inceleme-derleme-sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
Ilıcalı, N. (1995). Erzurum ağzı. Erzurum: Ergenekon Kitap Kırtasiye Yayınları.
Sezen, L. (2007). Erzurum folkloru. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (2009). Birleştirilmiş Tıpkıbasım, 6 Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
Sözlü Olarak Kendi Yaptığımız Derlemeler. Bu hususta sosyal çevremiz ve aile büyüklerimizin kültür
birikiminden istifade edilmiştir.
20 Kelimelerin Rusça karşılığı verilirken, sözcüğün yazılı şeklinden sonra köşeli parantez [...] içerisinde telaffuz
(okuma) biçimi de verilmiştir. Bunun sebebi kelimelerin ağız bölgemize kulaktan duyma yani sözlü olarak geçmiş
olması ve buna bağlı olarak Rusça ödünç kelimelerin bölge ağızlarımızda Rusçada söylendiği şekliyle
kullanıldığını ortaya çıkarmaktır. Kelimelerin Rusçadaki yazılış ve okunuş şekilleri Ali Bayram’ın Rusça sözlüğü
esasında hazırlanmıştır. bk. Bayram, A. (2008). Rusça sözlük, “Rusça-Türkçe, Türkçe-Rusça”. İstanbul: Alfa Yay.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 165
kazak”
- bavusġa atlı araba povozka (повозка) [pavoska]
“atla çekilen araba”
bedire, vedire bedira, vedre metal kova, bakraç vedro (ведро) [vedro]
“kova, metal kova”
berdanġa berdinḳa tüfek markası, silah berdanka (берданка) [berdanka]
“tüfek, bir tüfek markası”
- bırat kardeş, kardeşim! brat (брат) [brat]
“kardeş, erkek kardeş”
bırişġa - at arabası, fayton briçka (бричка) [briçka]
“at arabası, atlı araba”
- Bolçövüg Bolşevik (öz.is.) Bol’şevik (Большевик) [Bolşevik]
“çoğunlukçu, Bolşevik yanlısı”
boşġa boşġa yayık, fıçı, varil boçka (бочка) [boçka]
“fıçı, varil”
çaynıḫ, çaynik çaynig çaydanlık, demlik çaynik (чайник) [çaynik]
“çaydanlık”
- drasde merhaba zdravstvuyte (здравствуйте)
[zdrastvuyte]
“merhaba”
fırğın - at arabası, atlı araba, fayton furgon (фургон) [furgon]
“üstü kapalı at arabası”
ġaloş ḳalloş lastik ayakkabı, şoson, galoş galoşi (галоши) [galoşı]
“galoş, kısa lastik çizme”
ġamandar,
ġumandar
ġamandar kumandan, komutan komandir (командир) [kamandir]
“komutan”
ġamendar - kaymakam, vali, komutan komendant (комендант)
[kamindant]
“kaymakam, vali”
- ġapısġa lahana, lahana yemeği kapusta (капуста) [kapusta]
“lahana”
ġaravat - karyola, yatak krovat’ (кровать) [kravat]
“yatak, karyola”
ġazarma ġazarma kışla, koğuş kazarma (казарма) [kazarma]
“askerî kışla, koğuş, baraka”
- ġazonni resmî, kamusal kazyonnıy (казённый) [kazyonnıy]
“devlet, devlete ait, resmî”
ġenfet - bayram şekeri, çikolata konfeta (конфета) [kanfeta]
“şeker, bonbon”
ġepiy h ḳapig değersiz para, kuruş kopeyka (копейка) [kapiyka]
“para, kuruş para, kapik”
ġırşa - çatı, dam krışa (крыша) [krişa]
“çatı, dam, çatı katı”
ġociy h ġocik kısa palto, kaban kojuh (кожух) [kojuh]
“palto, kaban”
ġopça ḳopça düğme, çengel, kanca knopka (кнопка) [knopka]
“düğme, raptiye”
- ġuburnat vali, kaymakam gubernator (губернатор)
[gubirnatır]
“vali”
ġunut - uzun kamçı, kırbaç knut, (кнут) [knut]
“kırbaç, kamçı”
ġuşġa, ḳuşġa - taş veya toprak yığını kuçka (кучка) [kuçka]
“grup, yığın, demet, kum yığını”
isdol isdol sehpa, masa, sandalye stol (стол) [stol]
Yıldız (
) işareti ile gösterilen kelimeler, bölge ağızlarında kullanılmaz; ancak derleme metinlerinde geçtiği için
buraya alınmıştır.
166* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
“masa, sehpa”
istiḳan, isteḳan istiḳan bardak, çay bardağı stakan (стакан) [stakan]
“bardak, cam bardak”
işġaf - dolap şkaf (шкаф) [şkaf]
“dolap”
- iştoy ne, nasıl, niçin, hangi çto (что) [şto]
“ne, hangi, nasıl, niçin; bu”
izbe izbe ıssız yer, ıssız kulübe izba (изба) [izba]
“köylü kulübesi, ahşap ev”
ḳartol, ḳartof ḳartol, ḳartul, ḳartof patates kartofel’ (картофель) [kartofil]
“patates”
- ḳatilig sefer tası, tahıl ölçeği kotelok (котелок) [katilok]
“sefer tası, tencere; melon şapka”
- ḳuda
nereye, nerede? kuda (куда) [kuda]
“nereye”
lapatġa - büyük kürek lopatka (лопатка) [lapatka]
“kürek”
- Lenen Lenin (öz.is.) Lenin (Ленин) [Lenin]
“Lenin (öz.is.)”
lobya lobiya taze fasulye, fasulye lobiya (лобия) [lobiya]
“fasulye”
loda loda yığın, küme, birikinti gruda (груда) [gruda]
“yığın, küme, taş yığını”
lom lom kaldıraç, levye lom (лом) [lom]
“demir levye, kaldıraç”
- maladoy
çocuk, genç molodoy (молодой) [maladoy]
“çocuk, genç; yeni”
Malakan Malakan Malakan (öz.is.) Molokane (Молокане) [Malakani]
“Malakan (öz.is.)”
- malinkiy küçük, ufak, minik malen’kiy (маленький) [malinkiy]
“küçük, ufak; çocuk”
Manat Manat Manat, Rus parası (öz.is.) Moneta (Монета) [Maneta]
“madeni para, Manat”
Mosġıva Mosġıva Moskova (öz.is.) Moskva (Москва) [Maskva]
“Moskova (öz.is.)”
- mujik erkek asker, er, köylü mujik (мужик) [mujik]
“erkek, adam, er, asker, köylü”
müşdüy h - ağızlık, zıvana mundştuk (мундштук) [munştuk]
“ağızlık, sigara ağızlığı”
- müsürlük hayvan yemliği musor+(lUk) (мусор) [musır]
“çöp, çöp kutusu, çöplük”
- neçova hiçbir şey, bir şey yok niçego (ничего) [neçiva]
“bir şey yok, gereği yok, sorun
değil, hiçbir şey”
Niġalay Niġalay Nikola, Nikolay (öz.is.) Nikolay (Николай) [Nikalay]
“Nikolay (öz.is.)”
peçet - mühür peçat’ (печать) [piçet]
“mühür, baskı, basın”
pej, pec pej soba, şömine peç’ (печь) [peç]
“soba, ocak, fırın, şömine”
- Petrosġrad Petrograd, Petersburg (öz.is.) Petrograd (Петроград) [Petrograd]
“Petrograd (öz.is.)”
- poḳḳazarma kışla, askerî bina pod kazarma (под казарма) [pod
kazarma]
“kışla, koğuş, askerî bina”
put put ağırlık ölçüsü, batman, üç
tenekelik tahıl ölçüsü
pud (пуд) [pud]
“16 kilogramlık ağırlık ölçüsü, tahıl
ölçeği”
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 167
putḳa - karayolları bakımevi budka (будка) [butka]
“kulübe”
- raposki! dağıtma, dağılın, çalışın! rospusk (роспуск) [rospusk]
“dağıtma, dağıtılma”
saldat saldat asker, er soldat (солдат) [saldat]
“asker, er”
- samavar semaver samovar (самовар) [samavar]
“semaver, büyük çaydanlık”
- seggevül, seggevil,
saġġavul
çalı süpürgesi, çalı saksaul (саксаул) [saksaul]
“saksavul ağacı, çalılık, çalı
süpürgesi, çalı”
sımışḳa, simişḳa sımışḳa, sımışġa ay çiçeği çekirdeği, ay çiçeği semiçko (семечко) [semiçka]
“ay çiçeği çekirdeği, ay çiçeği,
tohum”
şapġa, şafġa şapġa şapka, başlık şapka (шапка) [şapka]
“şapka, başlık, bere”
şinel - palto, kaban şinel’ (шинель) [şınel]
“palto”
Urus Urus Rus, Rusyalı (öz.is.) Russkiy (Русский) [Ruskiy]
“Rus (erkek)”
Urusya Urusiya Rusya (öz.is.) Rossiyskiy (Российский)
[Rasiskiy]
“Rusya (öz.is.)”
- vaporöz sigara, ağızlıklı sigara papirosa (папироса) [papirosa]
“sigara”
- voda
su, içecek voda (вода) [vada]
“su”
- volespet bisiklet velosiped (велосипед) [vilasiped]
“bisiklet”
- ya ben, kendim ya (я) [ya]
“ben, I. tekil kişi zamiri”
- yabluk
elma yabloko (яблоко) [yablaka]
“elma”
- yura nara, haykırma, alkış ura! (ура) [ura]
“nara, alkış, yaşasın!”
- zaġon kanun, hukuk, ahlak, irade zakon (закон) [zakon]
“kanun, yasa, hukuk”
zanḳa zanḳa kızak, atlı kızak, fayton sanka (санка) [sanka]
“kızak, atlı kızak”
- zapusġa izin belgesi, ruhsat zapiska (записка) [zapiska]
“belge, hatırlatma notu”
zavot zavot mandıra, çiftlik, süt ineği zavod (завод) [zavot]
“fabrika, imalathane”
- zığva şalvar, pantolon, zıpka, ağı
körüklü dar paçalı potur
zipka (зипка) [zipka]
“şalvar, ağı körüklü dar paçalı
geleneksel potur”
Tablo 2: Kars ve Erzurum Ağzında Tespit Edilen Rusça Ödünç Kelimelerin Sayısal Değerleri
Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 78
Özel Kullanıma Ait Kelimeler: 11 (Sadece Erzurum ağzında tespit edildi)
Özel İsim olanlar: 9
Kars Ağzında Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 46
Erzurum Ağzında Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 62
Sadece Kars Ağzında Bulunan Kelimeler: 16
Sadece Erzurum Ağzında Bulunan Kelimeler: 33
Her İkisinde de Ortak Bulunan Kelimeler: 29
168* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Yukarıdaki tablolardan anlaşılacağı üzere Kars ve Erzurum ağızlarında toplam 78 Rusça
ödünç sözcük tespit edilmiştir. Bu kelimelerin bir kısmı her iki ağız bölgesinde de görülürken
bazıları sadece Kars veya sadece Erzurum ağzına münhasır kelimelerdir. Ayrıca bu 78 Rusça
ödünç sözcükten 11 tanesi derleme metinlerinde geçtiği hâlde bölge ağızlarında
kullanılmamaktadır: “drasde, iştoy, kuda, maladoy, malinkiy, neçova, raposki, voda, ya, yabluk,
yura”. Bu 11 kelime, genelde derleme yapılan kişinin Ruslarla ilgili hatıralarını anlatırken
kullandığı Rusça ifadeler arasında geçmektedir. Yani bu kelimeler aslında yöre halkına değil,
derleme yapılan kişinin kelime hafızasına dayanmaktadır. Yine yukarıdaki tabloda geçen 9
kelime özel isim (şahıs ismi, yer ismi vb.) niteliğindedir: “Bolçövüyh, Lenen, Malakan, Manat,
Mosgıva, Nigalay, Petrosgred, Urus, Urusiya”. Özel isimlerle beraber, derlenen kişilere has
kelimelerin sayısı 20’yi bulmaktadır. Özel işleve sahip bu 20 kelimeyi liste dışında tutsak bile
bugün Kars ve Erzurum ağızlarında toplam 58 Rusça ödünç kelime ile karşılaşmış oluyoruz ki
bu hiç de azımsanacak bir rakam değildir.
Tespit edilen söz konusu kelimelerin standart dilden ziyade bölge ağızlarımızda yaşıyor
olması kanaatimizce Türkçe-Rusça dil ilişkilerinin ileri bir merhaleye ulaştığını kanıtlamaktadır.
Kelimelerin içeriğine baktığımızda bunların önemli bir kısmının günlük hayatta özellikle de köy
hayatında kullanılan birtakım alet edevat isimleri olduğunu görüyoruz. Kelimelerin yine önemli
bir kısmı askerî terimler olarak karşımıza çıkıyor. Bu durum, meselenin siyasi ve sosyal yönünü
de göz önüne seriyor. Ancak burada verilen kelimelerin artık pek çoğunun unutulmaya
başlandığını, diğer yöresel kelimelerimizde olduğu gibi bu kelimelerin de genç nesil tarafından
pek bilinmediğini belirtmek isteriz.
Son olarak yukarıda tespit edilen kelimelerin dışında Kars ve Erzurum ağzına, Rusça
kanalıyla girmiş başka yabancı asıllı kelimelerin bulunduğunu da söyleyelim. Fakat böyle bir
çalışma daha farklı ve geniş bir araştırmayı gerektireceği için bu konuyu şimdilik inceleme
alanımız dışında tuttuk.
Rusça Ödünç Kelimelerde Meydana Gelen Ses Olayları
Bilindiği üzere dilde kelimeler zaman içerisinde kullanıla kullanıla birtakım seslerini
düşürür, bazı yeni sesler türetir, bazı seslerini değiştirir veya seslerini birbirine benzetir. İşte
dilde sese dayalı bu gelişimlerin hepsine ses olayları adı verilir. Bu ses olaylarının büyük bir
kısmı en az çaba yasasından (ekonomi kanunu) kaynaklanır. Çünkü daha az enerji ile daha çok
şey ifade etme veya kelimeleri, cümleleri daha az enerji ile daha kolay bir şekilde söyleyebilme
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 169
bütün dillerin ortak arzusudur.21 Türkçenin tarihî gelişim süreci içerisinde meydana gelen ses
olaylarına baktığımızda daha çok patlayıcı seslerin sızıcılaştığını, katı seslerin akıcılaştığını, sert
seslerin yumuşadığını hatta bu yumuşayan, sızıcılaşan, akıcılaşan seslerin gittikçe ünlüye
yaklaşarak üzerlerindeki bilgi yükünü azaltıp zamanla düştüğünü görürüz. Ünlülerde ise genelde
yuvarlaktan düze, genişten dara doğru, yani daha fazla enerji gerektiren ünlüden daha az enerji
gerektiren ünlüye doğru, bir değişim söz konusudur. Hatta birçok ünlü, daralmanın veya
düzleşmenin ötesinde zamanla aşınıp düşmektedir. 22 Kelimelerdeki bu ses gelişimi aslında
insanoğlunun dilinin günbegün daha olgunlaştığını ortaya koyar. Dolayısıyla tarihî dil
incelemeleri dillerin gelişim ve olgunlaşma evrelerini gözler önüne sererek günümüzdeki dilsel
birçok sorunun çözülmesine imkân sağlar.
Türkçeye yabancı dillerden giren ödünç kelimelerin zamanla Türkçenin ses kurallarına
uydurularak Türkçeleştirildiği bilinen bir gerçektir. Özellikle ses benzeşmelerinin (ünlü
uyumları, ünsüz uyumları, ünlü-ünsüz uyumları) bu bağlamda rolü yadsınamaz. Bunun yanı sıra
alıntı kelimelerin başında, sonunda veya ortasında sıklıkla rastladığımız ünlü veya ünsüz
yığılmalarını kabullenemeyen dilimizin bu sorunu gidermede pek çok ses olayını devreye
soktuğunu belirtelim.
Araştırma bölgemiz olan Kars ve Erzurum ağızlarında tespit edilen Rusça asıllı ödünç
kelimelerde meydana gelen ses olayları da genelde dil içi sebeplerle ve dilin doğal gelişimine
uygun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda Rusça ödünç kelimelerin pek çoğu, Kars ve
Erzurum ağızlarında önemli ses olaylarına maruz kalarak Türkçeleşmiştir diyebiliriz.
Yöremiz ağızlarındaki alıntı Rusça kelimelerde meydana gelen ses olaylarını üç ana
başlık altında toplamak mümkündür: ses düşmesi, ses türemesi ve ses değişmesi. Aşağıda bu ses
olayları örnekleriyle beraber dikkatlere sunulmuştur:
21 Dildeki ekonomi kanununa göre; “Mümkün olduğu kadar az enerji ve madde sarfıyla, birim zamanda, mümkün
olduğu kadar çok ve eksiksiz mesaj kodlayıp iletme bütün doğal ve yapay dillerin eğilimidir.” bk. Gemalmaz, 1982, s.
28.
22 Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ, Türkçedeki seslerin açıklık derecelerini (aperture) bir tablo üzerinde göstererek
eskiden günümüze Türkçede meydana gelen ses olaylarını yirmi bir maddeyle izah etmiştir. Gemalmaz, E. (1999).
Türkiye Türkçesindeses olayları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 1-27.
170* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
1. Ses Düşmesi
1.1. Ünlü Düşmesi
1.1.1. Kelime İçi Ünlü Düşmesi
(балахон) [balaḫon] > baldon: -a- > -ø-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: -i- > -ø-
(картофель) [ḳartofil] > ḳartol: -i- > -ø-
(лобия) [lobiya] > lobya: -i- > -ø-
1.1.2. Kelime Sonu Ünlü Düşmesi
(галоши) [ġaloşı] > ḳalloş: -ı > -ø
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: -a > -ø
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: -a > -ø
(Молокане) [Malaḳani] > Malaḳan: -i > -ø
(Монета) [Maneta] > Manat: -a > -ø
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -a > -ø
(яблоко) [yablaḳa] > yabluk: -a > -ø
1.2. Ünsüz Düşmesi
1.2.1. Kelime Başı Ünsüz Düşmesi
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: z- > ø-
(груда) [ġruda] > loda: ġ- > ø-
1.2.2. Kelime İçi Ünsüz Düşmesi
(отработка) [atrabotḳa] > araboke: -t- > -ø-
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: -t- > -ø-
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: -y- > -ø-
(картофель) [ḳartofil] > ḳartol: -f- > -ø-
(кнопка) [ḳnopḳa] > ḳopça: -n- > -ø-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -n- > -ø-
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -s- > -ø-
(саксаул) [saḳsaul] > segevül: -s- > -ø-
1.2.3. Kelime Sonu Ünsüz Düşmesi
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: -y > -ø
2. Ses Türemesi
2.1. Ünlü Türemesi
2.1.1. Kelime Başı Ünlü Türemesi
(стол) [stol] > isdol: ø- > i-
(стакан) [staḳan] > istiḳan: ø- > i-
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 171
(шкаф) [şḳaf] > işġaf: ø- > i-
(что) [şto] > iştoy: ø- > i-
(Русский) [Ruskiy] > Urus: ø- > u-
2.1.2. Kelime İçi Ünlü Türemesi
(ведро) [vedro] > bedira: -ø- > -i-
(брат) [brat] > bırat: -ø- > -ı-
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ø- > -ı-
(кровать) [ḳravat] > ġaravat: -ø- > -a-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: -ø- > -ı-
(кнут) [ḳnut] > ġunut: -ø- > -u-
(Москва) [Masḳva] > Mosgıva: ; -ø- > -ı-
2.1.3. Kelime Sonu Ünlü Türemesi
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -ø > -i
2.2. Ünsüz Türemesi
2.1.1. Kelime Başı Ünsüz Türemesi
(ура) [ura] > yura: ø- > y-
2.1.2. Kelime İçi Ünsüz Türemesi
(галоши) [ġaloşı] > ḳalloş: -ø- > -l-
(Петроград) [Petroġrad] > Petrosgrad: -ø- > -s-
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -ø- > -v-; -ø- > g
2.1.3. Kelime Sonu Ünsüz Türemesi
(что) [şto] > iştoy: -ø > -y
3. Ses Değişmesi
3.1. Ünlü Değişmeleri
3.1.1. Ünlü Kalınlaşması
(Монета) [Maneta] > Manat: -e- > -a-
(семечко) [semiçka] > sımışka: -e- > -ı-; -i- > -ı-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -i- > -o-
(зипка) [zipḳa] > zığva: -i- > -ı-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -i- > -u-
3.1.2. Ünlü İncelmesi
(отработка) [atrabotḳa] > araboke: -a > -e
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: -ı > -i
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: -a- > -e-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: -u- > -i-
172* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
(стакан) [staḳan] > istiḳan: -a- > -i-
(изба) [izba] > izbe: -a > -e
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -a- > -e-; -u- < -ü-
(шинель) [şınel] > şinel: -ı- > -i-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -o- > -ö-
3.1.3. Ünlü Düzleşmesi
(ведро) [vedro] > bedira: -o > -a
(фургон) [furġon] > fırğın: -u- > -ı-, -o- > -ı-
(капуста) [ḳapusta] > ġapısġa: -u- > -ı-
(котелок) [ḳatiloḳ] > ḳatilig: -o- > -i-
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -o- > -a-
3.1.4. Ünlü Yuvarlaklaşması
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -e- > -ö-, -i- > -ü-
(губернатор) [ġubirnatır] > ġuburnat: -i- > -u-
(мусор) [musır] > müsür+lük: -i- > -ü-
(ничего) [neçiva] > neçova: -i- > -o-
(вода) [vada] > voda: -a- > -o-
(велосипед) [vilasiped] > volespet: -i- > -o-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -i- > -u-
(яблоко) [yablaḳa] > yabluḳ: -a- > -u-
3.1.5. Ünlü Genişlemesi
(командир) [ḳamandir] > ġamandar: -i- > -a-
(Ленин) [Lenin] > Lenen: -i- > -e-
(груда) [ġruda] > loda: -u- > -o-
(печать) [piçet] > peçet: -i- > -e-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -i- > -o-
3.1.6. Ünlü Daralması
(повозка) [pavosḳa] > bavusġa: -o- > -u-
(стакан) [staḳan] > istiḳan: -a- > -i-
(яблоко) [yablaḳa] > yabluḳ: -a- > -u-
3.2. Ünsüz Değişmeleri
3.2.1. Tonlulaşma
(подвал) [padval] > badval: p- > b-
(балахон) [balaḫon] > baldon: -ḫ- > -d-
(повозка) [pavosḳa] > bavusġa: p- > b-; -ḳ- > -ġ-
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 173
(берданка) [berdanḳa] > berdanġa: -ḳ- > -ġ-
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ḳ- > -ġ-
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -k > -g
(бочка) [boçḳa] > boşġa: -ḳ- > -ġ-
(чайник) [çaynik] > çaynig: -k > -g
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: -t- > -d-
(командир) [ḳamandir] > ġamandar: ḳ- > ġ-
(капуста) [ḳapusta] > ġapısġa: ḳ- > ġ-
(кровать) [ḳravat] > ġaravat: ḳ- > ġ-
(казарма) [ḳazarma] > ġazarma: ḳ- > ġ-
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: ḳ- > ġ-
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: ḳ- < ġ-
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: k- > g-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: ḳ- > ġ-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: ḳ- > ġ-
(кнут) [ḳnut] > ġunut: ḳ- > ġ-
(кучка) [ḳuçḳa] > ġuşġa: ḳ- > ġ-, -ḳ- > -ġ-
(стол) [stol] > isdol: -t- > -d-
(шкаф) [şḳaf] > işġaf: -ḳ- > -ġ-
(котелок) [ḳatiloḳ] > ḳatilig: -ḳ > -g
(лопатка) [lapatḳa] > lapatġa: -ḳ- > -ġ-
(Москва) [Masḳva] > Mosġıva: -ḳ- > -ġ-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -t- > -d-
(Николай) [Nikalay] > Nigalay: -k- > -g-
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -ḳ- > -g-
(шапка) [şapḳa] > şapġa: -ḳ- > -ġ-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: ; -s > -z
(закон) [zaḳon] > zaġon: -ḳ- > -ġ-
(санка) [sanka] > zanka: s- > z-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -ḳ- > -ġ-
(зипка) [zipḳa] > zıġva: -ḳ- > -ğ-
3.2.2. Tonsuzlaşma
(будка) [butka] > putka: b- > p-
(пуд) [pud] > put: -d > -t
(велосипед) [vilasiped] > volespet: -d > -t
174* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
3.2.3. Sızıcılaşma
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ç- > -ş-
(бочка) [boçḳa] > boşġa: -ç- > -ş-
(фургон) [furġon] > fırğın: -ġ- > -ğ-
(кучка) [ḳuçḳa] > ġuşġa: -ç- > -ş-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -ḳ > -y h
(печь) [peç] > pej: -ç > -j
(папироса) [papirosa] > vaporöz: p- > v-
(зипка) [zipḳa] > zıvğa: -p- > -v-
3.2.4. Patlayıcılaşma
(балахон) [balaḫon] > baldon: -ḫ- > -d-
(ведро) [vedro] > bedira: v- > b-
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -ş- > -ç-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: -j- < -cTablo
3: Tespit Edilen Ses Olaylarının Sayısal Dökümü23
ANA SES OLAYI AYRINTI SES OLAYI SAYI; ORAN TOPLAM; ORAN
Ses Düşmesi Ünlü Düşmesi 11; %9
22; %17 Ünsüz Düşmesi 11; %9
Ses Türemesi Ünlü Türemesi 13; %10
19; %15
Ünsüz Türemesi 6; %5
Ses Değişmesi Ünlü Ünlü İncelmesi 10; %8
39; %30
90; %69
Ünlü Yuvarlaklaşması 9; %7
Ünlü Kalınlaşması 6; %5
Ünlü Düzleşmesi 6; %5
Ünlü Genişlemesi 5; %4
Ünlü Daralması 3; %2
Ünsüz Tonlulaşma 36; %28
51; %39
Sızıcılaşma/Akıcılaşma 8; %6
Patlayıcılaşma 4; %3
Tonsuzlaşma 3; %2
23 Yüzdelik oranlar verilirken (0.5)’lik dilimi geçenler bir üst sayıya yuvarlanmıştır.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 175
Sonuç
Türk-Slav ilişkileri yaklaşık 1500 yıllık bir tarihî derinliğe sahiptir. Bu engin tarihî
zemin içerisinde Türklerle Ruslar devamlı surette birbirleriyle -bazen dostane bazen hasmanekomşuluk
ilişkisi içinde bulunmuşlardır. Bu durum iki ulusun ticari, askerî, siyasi, sosyal ve
kültürel etkileşim içerisinde olmalarını zorunlu kılmıştır. Bunun neticesinde Türkçe ile Rusça
birbirini sürekli etkileyen iki köklü dil olarak karşımıza çıkmıştır. Bugün her iki dilin tüm lehçe
ve ağızlarıyla beraber birbirlerinden alıp verdikleri kelime sayısı binlerle ölçülmektedir.
Standart Türkiye Türkçesinde Rusça asıllı 39 sözcük bulunmasına karşın ağızlarda bu sayı
100’e yaklaşmaktadır. Yine diğer Türk lehçelerini işin içine kattığımızda bu sayı 1000’leri
aşmaktadır. Türk dili ve lehçelerinden Rusçaya geçmiş kelime sayısı ise 2500 civarındadır.
Türkiye’de halk ağzından yapılan derleme sözlüklerini ve ağız araştırmalarını incelediğimizde
günümüzde Türkiye Türkçesi ağızlarında yer alan Rusça ödünç kelimelerin önemli bir kısmının
Doğu Anadolu ağızlarında ve daha ziyade Kars, Erzurum ağızlarında bulunduğu görülmektedir.
Bu durum, iki şehrin coğrafi ve jeopolitik konumlarının yanı sıra Rusya ile olan yakın tarihî
ilişkilerinin neticesidir.
Tarihî dönemlerde diller arası ilişkiler dolaylı yollarla veya doğrudan gerçekleşmiştir.
Komşuluk ilişkisi olmayan diller arasındaki etkileşimlerde, daha çok aracı diller söz konusu
olduğu için dolaylı ve suni bir ilişki oluşmuştur. Coğrafi yakınlığın da getirmiş olduğu bir sonuç
olarak sosyal, siyasi ve askerî ilişkiler içerisinde bulunmuş olan komşu diller arasında ise
doğrudan dil ilişkileri meydana gelmiştir.24 Türkiye Türkçesine Rusçadan geçen kelimelerin
bugün standart dili aşarak ağızlara sirayet etmesi ve halkın dilinde yaşayabilmesi doğal dil
etkileşimini en güzel şekilde gözler önüne sermektedir. Yeryüzündeki tüm diller geçmişte
olduğu gibi bundan sonra da birbirlerini etkilemeye devam edecektir. Rusça-Türkçe ilişkilerinin
de hızlanan küreselleşmenin ve artan iletişim imkânlarının doğal bir sonucu olarak bu genel
kaideden nasibini alacağına şüphe yoktur.
Kaynaklar
Aksan, D. (2003). Her yönüyle dil: Ana çizgileriyle dilbilim. 3 Cilt. Ankara: TDK Yayınları.
Atılcan, İ. C. (1977). Erzurum ağzı, halk deyimleri ve folklor sözlüğü. İstanbul: Erzurum Halk
Oyunları, Halk Türküleri Derneği Yayınları, Kültür Matbaacılık.
24 Özeren, M. (2014). Türkiye Türkçesi ağızlarındaki Rusça sözcükler. Turkish Studies - International Periodical For
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/3, 1093-1120.
176* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Ayverdi, İ. (2008). Misalli büyük Türkçe sözlük. 3 Cilt, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları.
Bayram, A. (2008). Rusça sözlük (Rusça-Türkçe, Türkçe-Rusça). İstanbul: Alfa Yayınları.
Bazin, L. (1992). Türk lengüistiği ve kültür alışverişi meseleleri: Ön rapor (çev. Gemalmaz, E.).
Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, S.19'dan ayrı basım,
Erzurum.
Buran, A. (1992). Doğu ve Güneydoğu Anadolu üzerine araştırmalar II (Ağızlar). Ankara:
Boğaziçi Yayınları.
Caferoğlu, A. (1994). Anadolu ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Anadolu illeri ağızlarından derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth - centruy Turkish. London:
Oxford University Prees.
Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish (Turcologica 21). Wiesbaden:
Harrassowitz.
Daşdemir, M. (2002). Türkiye’de Türk-Gürcü dil etkileşimi. Akhalstsikhe-Kars Sempozyumu,
23-24 Mayıs 2002, Abastumani, Gürcistan.
Daşdemir, M. (2014). Türkçede ekonomi yasasına aykırı fonetik değişiklikler. Türk Dil Bilgisi
Toplantıları-II: Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi Sempozyumu (Türk Dil KurumuSelçuk
Üniversitesi), 31 Ekim-1 Kasım 2014, Konya.
Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi
Yayınları.
Ediskun, H. (1992). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
Efendioğlu, S. (2013). Vâhidî, Cinânü’l-cenân, (giriş, dil İncelemesi, metin, dizinler). Erzurum:
Fenomen Yayınları.
Efendioğlu, S., İşcan, A. (2010). Türkçe ses bilgisi öğretiminde ses olaylarının sınıflandırılması.
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, 121-143.
Eker, S. (2010). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınevi.
Ercilasun, A. B. (1985). Doğu Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Kültürü Araştırmaları
Dergisi, İbrahim KAFESOĞLU Armağanı, Ankara, 379-387.
Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları (ses bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara.
Fasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy slovar Russkogo yazıka (Rusçanın etimolojik sözlüğü). IV
Tom, Progres, Moskova.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 177
Gemalmaz, E. (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri
ve bu değerlerin ihtiyaç halinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri. Erzurum.
Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). 3 Cilt,
Ankara: TDK Yayınları.
Gemalmaz, E. (1997). Türkçede tamlanan eki üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8, 1-5.
Gemalmaz, E. (1999). Türkiye Türkçesinde ses olayları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 1-27.
Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. (Hazırlayanlar: Alyılmaz, C. ve Mert, O.),
Ankara: Belen Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. 2 Cilt,
Ankara: TDK Yayınları.
Güllüdağ, N. (2009). Artvin ağzındaki Gürcüce kelimeler. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları
Çalıştayı Bildirileri, Şanlıurfa, 2008. Ankara: TDK Yayınları, 237-250.
Ilıcalı, N. (1995). Erzurum Ağzı. Erzurum: Ergenekon Kitap Kırtasiye Yayınevi.
Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Karaca, V. (2011). Türkiye Türkçesinde alıntı sözcüklerde görülen ses olayları üzerine bir
inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü.
Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: TDK Yayınları.
Kırzıoğlu, M. F. (1962). Lehçe-i Erzurum yazmasındaki halk sözleri. Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı, Belleten, Ankara: TDK Yayınları, s. 195-243.
Korkmaz, Z. (1994). Güney-Batı Anadolu ağızları ses bilgisi (fonetik). Ankara: TDK Yayınları.
Korkmaz, Z. (2003). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Kurat, A. N. (1987). Rusya tarihi (başlangıçtan 1917’ye kadar). Ankara: TTK Yayınları.
Kurat, Y. T. (1999). 1878-1919 arasında Türk-Rus ilişkilerinin siyasal anatomisi. Türk-Rus
İlişkilerinde 500 Yıl, 1491-1992, Ankara: TTK Yayınları, s.139-145.
Miklosich, H. F. (1889). Die Slavischen-Magyarischen und Rumanischen elemente im
Turkischen sprach schatze. Wien.
Mustafaev, E., Şçerbinin, V. G. (1996). Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Multilingual
Yayınları.
Nişanyan, S. (2007). Sözlerin soyağacı, çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Adam
Yayınları.
Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı (inceleme-derleme-sözlük), Ankara: TDK Yayınları.
178* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Olcay, S. (1998). Arpaçay köylerinden derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Öksüz, Y. Z. (1995). Türkçenin sadeleşme tarihi: genç kalemler ve yeni lisan hareketi. Ankara:
TDK Yayınları.
Özeren, M. (2014). Türkiye Türkçesi ağızlarındaki Rusça sözcükler. Turkish Studies,
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, 9/3, 1093-1120.
Radloff, W. (1960). Türk lehçeleri sözlüğü denemesi. 4 Cilt, Sank-Peterburg / Rusya, 1911
(Tıpkıbasım, Gravenhage, 1960).
Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Ankara: TDK
Yayınları.
Sevortyan, E. V. (1974). Türk dillerinin etimolojik sözlüğü. 5 Cilt, Moskova.
Sezen, L. (2007). Erzurum folkloru. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Süleymanoğlu Yenisoy, H. (1998). Tarih boyunca Slav-Türk dil ilişkileri (Türkçede ve öteki
Türk lehçelerinde slav leksik unsurları). Ankara: TDK Yayınları.
Şemsettin, S. (1989). Kamus-ı Türkî. Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989.
Şipova, Y. N. (1976). Slovar Tyurkizmov v Russkom yazıka (Rus dilindeki Türkçe unsurlar
sözlüğü). Alma-Ata.
Tietze, A. (1957). Slavische lehnwörter in der Turkischen volkssprache. Oriens X.
Tietze, A. (2010). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. 2 Cilt (A-E; F-J), İstanbul:
Simurg Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü. 8 Cilt, 4. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2009). Türkiyede halk ağzından derleme sözlüğü. Birleştirilmiş Tıpkıbasım,
6 Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. 11. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2012). Yazım kılavuzu. 27. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
KARS VE ERZURUM AĞIZLARINDA RUSÇA ÖDÜNÇ KELİMELER
Muharrem DAŞDEMİR
Süleyman EFENDİOĞLU
Öz
Türkiye’de Kars ve Erzurum yöresi uzun yıllar Rusya ile tarihî, siyasi,
sosyal ve kültürel ilişkiler içerisinde olmuştur. Bu ilişkiler doğal olarak dile
de yansımıştır. Makalede Kars ve Erzurum yöresi ağızlarında tespit edilen
Rusça kökenli ödünç kelimeler üzerinde durularak bugün bile Doğu Anadolu
sahasında yaşamını devam ettiren bu Rusça ödünç kelimeler vasıtasıyla
Türkçe-Rusça arasındaki dil-kültür münasebetleri irdelenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Kars ve Erzurum ağızları, Rusça kökenli ödünç
kelimeler, Türkçe-Rusça dil ilişkisi.
RUSHIAN BORROWED WORDS IN KARS AND ERZURUM
DIALECTS
Abstract
Some region of Turkey, particularly Kars and Erzurum regions have had
historical, political and social relations with Russia for many years. As a
matter of course, these relations have influenced the language. In this paper,
we focus on the Russian origin borrow words which were detected in dialect
of Kars and Erzurum regions. So, linguistic story of these borrowed Russian
words that still available in Eastern Anatolia Region is exhibited and
language-culture relations between Turkish and Russian are analyzed.
Keywords: Kars and Erzurum dialects, Russian origin borrow words,
Turkish-Russian language relations.
Milletlerin tarih içinde vuku bulan siyasi ve kültürel temasları, dilde mutlaka
yansımasını bulur. Bundan dolayı diller, karşılıklı kültür nüfuzlarının boyutlarını belirlemeye
yarayan iyi bir belge niteliğindedir.1
Kültürel alışverişlerin dildeki yansımaları ise daha çok söz varlığı (İng. vocabulary)
düzeyinde olur.2 Bir dilden bir dile sözcük transferi gayet kolay ve doğaldır: Bir millet, yazı
veya konuşma dili yoluyla temasta bulunduğu bir kültürden yeni bir kavram öğrendiğinde
kavramla birlikte onun ismini de alır. Hatta dil kullanıcıları, hiç ihtiyaç olmasa da tamamen
Bu makale, 11-14 Eylül 2014 tarihleri arasında Rusya’nın Petersburg şehrinde düzenlenen V. European Conference
on Social and Behavioral Sciences adlı konferansta sunulmuş ancak yayımlanmamış olan bildirimizin gözden
geçirilerek yeniden düzenlenmiş hâlidir.
Prof. Dr.; Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
muharremdasdemir@atauni.edu.tr.
Doç. Dr.; Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü,
sefendioglu@atauni.edu.tr.
1 Bazın, 1992, s. 1.
2 Aksan, 1990, s. 27.
160* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
psikolojik etkenlerle (moda, dinsel kaygılar vs.) kendi dillerinde mevcut olan bir sözcüğü terk
edip onun yabancı dildeki karşılığını tercih edebilirler. Alıcı durumundaki dil, “oluş, kılış ve
nitelikleri karşılayan sıfat, zarf ve fiillerden çok nesneleri karşılayan isimleri” kendi söz
varlığına dâhil eder.
3 Zarf, sıfat, edat vs. türünden sözcüklerin ödünçlenmesi ise, yankatman
(İng. adstratum), altkatman (İng. substratum), üstkatman (İng. superstratum) ilişkileriyle
dilsel etkileşimin ileri düzeye vardığı durumlarda görülür. Fakat yabancı dillerin birbirine etkisi
söz varlığı ile sınırlı değildir: Dilsel etkileşim, ses bilgisini (İng. phonetics), biçim bilgisini
(İng. morphology), söz dizimini (İng. syntax) etkileyecek düzeye de ulaşabilir. Örneğin,
Tacikistan’da İranlılarca konuşulan Tacik dili, Türkçenin Özbek lehçesinden o kadar
etkilenmiştir ki bu durum, G. Doerfer tarafından “Doğuş hâlindeki bir Türk dili” olarak
nitelendirilmiştir.4
Aslında diller arasındaki etkileşim insanlık tarihiyle yaşıt olmalıdır. Yeryüzündeki
bütün diller ihtiyaç duydukları, çoğu zaman kendi dillerinde bulunmayan bazı sözcükleri
birbirlerinden almışlardır. Bu şekilde yabancı dillerden sözcüklerin, deyimlerin ve terimlerin
alınması ödünçleme (İng. alienism, borrowing) olarak adlandırılmaktadır. Bu tür sözcüklere de
ödünç sözcük, alınma sözcük, alıntı, alıntı sözcük, misafir sözcük, yabancı kökenli sözcük gibi
adlar verilmektedir. Yeryüzündeki bütün diller, şu ya da bu ölçüde başka dillerle sözcük
alışverişinde bulunmuşlardır.5
Bu açıdan Türkçe, tarih boyunca yabancı dillere karşı çok müsamahalı olmuştur.
Türkler temasta bulundukları her milletten öğrendikleriyle kavram dünyalarını geliştirmiş ve
bunu büyük oranda söz varlıklarında belgelemişlerdir.6 Ancak bu hoşgörünün bir dönem Arapça
ve Farsçaya karşı aşırılığa vardığı, Türkçenin gramerini bozma noktasına geldiği bilinmektedir.
Neyse ki “Yeni Lisan” hareketiyle başlayıp7
son zamanlara kadar devam eden sadeleşme akımı
bu dengesiz alışverişin önünü alabilmiştir.8
Sadeleşme akımı, sadece Arapça, Farsça, Fransızca
ve İngilizce dilsel etkilere karşı yürütülmüş; konuşma dili yoluyla ve tamamen tabi bir seyir
içinde diğer yabancı dillerden (Rumca, Rusça, İtalyanca, Ermenice, Moğolca vs.) Türkçeye
geçmiş sözcüklere dokunulmamıştır.
3 Gemalmaz, 1997, s. 3.
4 Aksan, 1990, s. 139.
5 Eker, 2010, s. 175.
6 Aksan, age., s. 47-49.
7 Öksüz, 1995, s. 77.
8 Ediskun, 1992, s. 47.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 161
Türk Dil Kurumunun açıkladığı son istatistiki bilgilere göre Türkçedeki alıntı
sözcüklerin sayısı aşağıdaki gibidir9
:
Arapça 6516 Fransızca 5540 Farsça 1375 İtalyanca 607
İngilizce 518 Rumca 448 Almanca 105 Latince 68
Rusça 39 Yunanca 37 İspanyolca 31 Ermenice 24
Bulgarca 22 Macarca 15 Japonca 13 Moğolca 12
İbranice 8 Fince 2 Malayca 2 Portekizce 2
Soğdca 2 Arnavutça 1 Fince 1 Korece 1
Sırpça 1 Slavca 1
Türkçe yabancı dillerden kelime aldığı gibi tarih boyunca pek çok dile de çok sayıda
kelime vermiştir. Yine Türk Dil Kurumunun verilerine göre Türkçeden başka dillere geçmiş
kelimelerin sayısı şu şekildedir10:
Sırpça 9000 Ermenice 4262 Bulgarca 3500 Rumence 3000
Farsça 3000 Arnavutça 3000 Yunanca 3000 Rusça 2500
Arapça 2000 Macarca 2000 Ukraynaca 800 İngilizce 470
Çince 300 Çekçe 248 Urduca 227 Almanca 166
İtalyanca 146 Fince 118 Fransızca 100
Ödünçlemeler çoğu zaman sosyal, siyasal ve kültürel etkileşimin bir sonucudur.
Türkiye’de Kars ve Erzurum ağızlarının dâhil olduğu Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi söz varlığını
en çok etkileyen yabancı diller Arapça, Farsça, Rumca, Rusça ve Ermenicedir.11 Doğrudan ilişki
içerisinde bulunmuş olan komşu yabancı diller, bir dilin ağızlarını ses, şekil, söz varlığı veya
cümle yapısı yönüyle etkileyebilir. Ancak Türkiye Türkçesi ağızlarında bu etkinin daha çok ses,
şekil ve söz varlığı yönünde olduğu görülmektedir. Leylâ Karahan Türkiye Türkçesi ağızlarını
sınıflandırırken, komşu dillerden Arapça ve Farsçanın etkisini göz önünde bulundurmuştur.
Türkiye Türkçesi ağızlarında etkili olan bir diğer komşu dil ise Rusça olmuştur. Birbirine yakın
coğrafyada yaşayan iki millet arasındaki derin ilişkiler, Rusçada, Türkçede ve bu dillerin lehçe
ve ağızlarında kaçınılmaz olarak izler bırakmıştır.12
Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesiminde yer alan Kars ve Erzurum
şehirleri ülkenin doğudaki iki önemli serhat şehri olmalarının yanında bünyelerinde
barındırdıkları kültür mozaiği ile de dikkat çekmektedirler. Geçmişten günümüze Türkiye’nin
doğudaki iki önemli kalesi ve iki önemli sınır şehri konumunda bulunan Kars ve Erzurum, tarih
içinde birçok ülkeyle de (Rusya, Gürcistan, Ermenistan, İran) komşu durumuna gelmişlerdir.
9
Türk Dil Kurumu, 2011, s. 2674.
10 bk. Güllüdağ, 2009, s. 237-250.
Yukarıda verilen tablolarda Rusçadan alınan 39 kelimeye karşın Türkçenin Rusçaya 2500 kelime kazandırdığı
görülmektedir. Ancak Rusçadan Türkçeye geçen kelimelere diğer Türk lehçe ve ağızlarını da kattığımızda bu sayının
çok daha fazla olacağı kesindir.
11 Gemalmaz, 1995, s. 377-379.
12 Özeren, 2014, s. 1093.
162* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Yine söz konusu bölge, tarih boyunca birçok medeniyete ve etnik gruba ev sahipliği yapmış;
Orta Asya’dan gelen kavimlerin de geçiş ve kesişme yeri olmuştur. Bütün bunların neticesinde
ise Kars-Erzurum bölgesinde bir kültür ve dil tabakalaşması meydana gelmiş; böylece bugün
bölgede zengin bir folklor, renkli bir halk edebiyatı yanında zengin bir söz varlığı ortaya
çıkmıştır.13
Erzurum ve Kars ağızlarını Rusça ödünç kelimeler açısından incelediğimizde pek çok
Rusça sözcüğe rastlıyoruz. Ancak Rusça alıntı kelimelerin önemli bir kısmının askerî
terimlerden oluştuğunu gözlemliyoruz. Bu durum, tarihî Türk-Rus komşuluk ilişkilerini
hatırlatmakla birlikte bölgenin jeopolitik önemini de öne çıkarıyor. Özellikle son iki asır
içerisinde meydana gelen Osmanlı-Rus savaşlarının ve bölgedeki Rus işgallerinin bölge
ağızlarında ciddi bir tesir oluşturduğu aşikârdır. Bilindiği üzere tarihte 93 Harbi diye bilinen
1877-1878 Osmanlı Rus savaşlarının neticesinde Kars yaklaşık 40 yıl Ruslarca yönetilmiştir.
Erzurum ise Birinci Dünya Savaşı sırasında iki yıl (1916-1918) Rus işgali altında kalmıştır. Bu
dönemlerin neticesi olmak üzere bölge ağızlarına birçok Rusça ödünç kelime yerleşmiştir.
Ayrıca 93 Harbi’nin ardından Rusya tarafından Kars civarına yerleştirilen Malakanların14 da
bölge ağızları üzerinde etkisi olduğunu düşünüyoruz. Aşağıda Türkçe-Rusça dil ilişkileri, tarihî
süreç içerisinde ele alınıp genel hatlarıyla belirlenmeye çalışılmıştır.
Türkçe-Rusça Dil İlişkileri
Türklerin Çinliler, Farslar ve Araplardan sonra en eski komşuları başta Ruslar olmak
üzere Slav ırklarıdır. MS 4. yüzyıllarda İndo-Germen topluluğundan ayrılan Kuzey ve Güney
Slavları, MS 6. yüzyıldan itibaren önce Avarların sonra da Bulgar Türklerinin ziraatçı tebaaları
olarak daha doğuya çekilmişler ve nihayet MS 8. yüzyıllarda bugünkü vatanlarına ulaşmışlardır.
Bu sebeple gerek Kuzey Slavları gerekse Güney Slavları bu bin beş yüz yılı aşkın süre içinde
daima bir Türk kavminin komşusu oldular.15
13 Ercilasun, 2002, s. 11-46; Gemalmaz, 1995, s. 6-39.
14 “Molokane”, “Molokanizm”, Ortodoks Kilisesi’nden ayrılmış bir tarikattır. Hristiyanlığın bir türü, aynı zamanda
Rusların özel etnik grubudur. Çarlık İmparatorluğu döneminde “çok zararlı tarikat” olarak bilinmişlerdir. 1682
yılında Ortodoks Kilisesi’nden ayrılan bu topluluk önce Kafkasya’nın kuzeyine daha sonra da Osmanlı ve İran
sınırları boyunca Tiflis, Erivan ve Bakü eyaletlerine yerleştirildi. 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşları´nın ardından,
Ruslar tarafından Kars’a yerleştirilen bu insanlar uzun yıllar burada kaldıktan sonra başta ABD ve Avustralya olmak
üzere diğer ülkelere yerleşmişlerdir.Türkiye’de Kars’ta ve İstanbul’da yaşamaktadırlar. Sürekli süt içtiklerinden
kendilerine süt içen anlamında Rusça Molokan adı verildiği söylenmektedir.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Malakanlar, http://ru.wikipedia.org/wiki/ Молокане)
15 Karaağaç, 2008, s. XXIII.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 163
Esasında Slav dillerinin Türk lehçeleriyle ilişkileri pek eski çağlarda başlar. Rus
kabileleriyle Türk kabileleri -Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler- arasındaki ilişkiler hakkında ilk
yazılı bilgiler X. yüzyıldan kalma Rus ve Bizans kaynaklarında bulunur. Rusların Türk
halklarıyla sıkı ilişkilerde bulunması, komşu göçebe kabilelerin askerî akını, komşu Türk
ordularıyla ortak askerî seferler, sadece bu iki ulusun birbirlerinin dillerini pratik amaçlarla
öğrenmesini değil; aynı zamanda Rusça-Türkçe dil ilişkisini ve bunun neticesinde iki dilin
birbirlerinden kelime alışverişinde bulunmasını zorunlu kılmıştır. Böylece, Slav
dillerinden -genellikle Rusçadan- Türk lehçelerine ve Türk lehçelerinden de Slav dillerine
kelimelerin geçmesi, askerî çarpışmalar, ortak askerî seferler, sıkı komşuluk ilişkileri, erken
ticarî ilişkiler ve yoğun kültürel ilişkilerin bir sonucu olarak karşımıza çıkar.16
Slav ve Türk kabileleri ve halkları pek eski çağlardan günümüze kadar Asya’da ve
Avrupa’da yaşamış, bugün de ayrı halklar hâlinde yaşamaya devam etmektedirler. Slav-Türk dil
ilişkileri MS ilk devirlerde eski Slavca-eski Türkçe esasına dayanmaktadır. Orta çağlarda bu
ilişkiler, Balkan yarımadası, Macaristan, Slovakya, Polonya, Ukrayna ve Rusya topraklarında
Orta Asya ve İç Asya’ya kadar varan daha geniş bir alana yayılır. Bu alan artık Slav ve Türk
halkları arasındaki oldukça sabit bir komşuluk, etnik dağılım ve devlet sınırlarıyla bazı yerlerde
daralmış veya genişlemiş de olsa esas itibarıyla bugüne kadar korunmuştur. 17 Anadolu’da
özellikle Selçuklu ve akabinde Osmanlı Devleti; Kafkasya ve Orta Asya’da ise Altınordu ve
Timur Devleti zamanından itibaren Türk-Rus ilişkileri önemli bir ivme kazanarak bazen
komşuluk bazen hasımlık ilişkileri içerisinde günümüze kadar gelmiştir. Günümüzde çeşitli
Türk lehçeleri konuşan halk ve milletlerin yaklaşık yarısı eski SSCB sınırları içerisinde
yaşamaktadır. Bu ülkede Slav dilleri konuşan halklardan sonra sayıca ikinci sırada Türk
lehçeleri konuşan halklar gelmektedir. Eski Sovyetler Birliği’nin en batı sınırlarından
başlayarak Sibirya’nın en doğu yörelerine kadar Türk lehçeleri konuşulmaktadır. Eski Sovyetler
Birliği dışında Türkçenin konuşulduğu yerler ise eski SSCB ile komşu olan Türkiye, İran vb. ile
Balkan yarımadasıdır. Bu coğrafi konum Slav ve Türk halkları arasındaki ilişkilerin devam
ettiğini göstermektedir. Zamanımızda da Türk lehçeleriyle öteki Slav dilleri, özellikle de Rusça
arasında ilişkiler artarak devam etmekte; bu ilişkiler bazı bölge ve ülkelerde halk ağızları
düzeyinde, bazı yerlerde ise yazı dilleri düzeyinde gerçekleşmektedir.
16 Süleymanoğlu Yenisoy, 1998, s. 5-8.
17 Süleymanoğlu Yenisoy, age., s. 5.
164* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Türkiye Türkçesine Rusçadan geçmiş olan kelimelerin büyük bir kısmı karşılıklı siyasi,
sosyal ve kültürel etkileşimin doğal bir neticesi olarak karşımıza çıktığından Rusça ödünç
kelimeler bugün ölçünlü dilden ziyade Anadolu ağızlarında yaşamaktadır. Türkiye’nin uzun
yıllar Rusya’ya sınır komşuluğu yapan Kuzey-Doğu Anadolu Bölgesi ağızlarında, özelikle de
Kars ve Erzurum ağızlarında bu gerçeği açıkça müşahede edebilmekteyiz. Türkiye Türkçesi
ağızlarında yer alan Rusça alıntı kelimeler üzerine önemli bir makale yayımlamış olan Mehmet
Özeren, Türkiye’de standart dilde 41 Rusça kelime bulunmasına karşın ağızlarda bu sayının
75’e çıktığını, mükerrer kullanımlarıyla beraber Anadolu ağızlarında Rusça ödünç kelime
sayısının 265’i bulduğunu kaydetmiştir.18 Bu kelimelerin çoğunun Kars ve Erzurum bölgesinde
yaşadığını dile getiren Özeren, bunun siyasi tarihimizle alakasına dikkat çekmiştir. Türkiye
Türkçesi ağızlarındaki yabancı alıntı kelimeler üzerine yapılacak derinlemesine araştırmalar
burada verilen rakamları elbette ki daha da artıracaktır.
Bizim Kars ve Erzurum ağızlarında tespit edebildiğimiz Rusça ödünç kelimeler ise
aşağıda karşılıklı bir tablo hâlinde dikkatlere sunulmuştur19:
Tablo 1: Kars ve Erzurum Ağzındaki Rusça Ödünç Kelimeler
Kars Ağzı Erzurum Ağzı Anlamı Rusça Karşılığı
- abed yemek, yiyecek obed (обед) [abet]20
“öğle yemeği, yemek”
- araboke iş, çalışma otrabotka (отработка) [atrabotka]
“çalışma”
badval - bodrum, mahzen podval (подвал) [padval]
“bodrum, mahzen”
baldon - kalın ve büyük palto balahon (балахон) [balahon]
“başlıklı kaban, cüppe, kapüşonlu
18 bk. Özeren, 2014, s. 1111.
19 Kelimelerin tespitinde kullandığımız kaynak malzeme aşağıdaki gibidir:
Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları, (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). 3 Cilt, Ankara: TDK
Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları (ses bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
Olcay, S. vd. (1998). Arpaçay köylerinden derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Atılcan, İ. C. (1977). Erzurum ağzı, halk deyimleri ve folklor sözlüğü. İstanbul: Erzurum Halk Oyunları, Halk
Türküleri Derneği Yayınları, Kültür Matbaacılık.
Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı, (inceleme-derleme-sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
Ilıcalı, N. (1995). Erzurum ağzı. Erzurum: Ergenekon Kitap Kırtasiye Yayınları.
Sezen, L. (2007). Erzurum folkloru. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (2009). Birleştirilmiş Tıpkıbasım, 6 Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
Sözlü Olarak Kendi Yaptığımız Derlemeler. Bu hususta sosyal çevremiz ve aile büyüklerimizin kültür
birikiminden istifade edilmiştir.
20 Kelimelerin Rusça karşılığı verilirken, sözcüğün yazılı şeklinden sonra köşeli parantez [...] içerisinde telaffuz
(okuma) biçimi de verilmiştir. Bunun sebebi kelimelerin ağız bölgemize kulaktan duyma yani sözlü olarak geçmiş
olması ve buna bağlı olarak Rusça ödünç kelimelerin bölge ağızlarımızda Rusçada söylendiği şekliyle
kullanıldığını ortaya çıkarmaktır. Kelimelerin Rusçadaki yazılış ve okunuş şekilleri Ali Bayram’ın Rusça sözlüğü
esasında hazırlanmıştır. bk. Bayram, A. (2008). Rusça sözlük, “Rusça-Türkçe, Türkçe-Rusça”. İstanbul: Alfa Yay.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 165
kazak”
- bavusġa atlı araba povozka (повозка) [pavoska]
“atla çekilen araba”
bedire, vedire bedira, vedre metal kova, bakraç vedro (ведро) [vedro]
“kova, metal kova”
berdanġa berdinḳa tüfek markası, silah berdanka (берданка) [berdanka]
“tüfek, bir tüfek markası”
- bırat kardeş, kardeşim! brat (брат) [brat]
“kardeş, erkek kardeş”
bırişġa - at arabası, fayton briçka (бричка) [briçka]
“at arabası, atlı araba”
- Bolçövüg Bolşevik (öz.is.) Bol’şevik (Большевик) [Bolşevik]
“çoğunlukçu, Bolşevik yanlısı”
boşġa boşġa yayık, fıçı, varil boçka (бочка) [boçka]
“fıçı, varil”
çaynıḫ, çaynik çaynig çaydanlık, demlik çaynik (чайник) [çaynik]
“çaydanlık”
- drasde merhaba zdravstvuyte (здравствуйте)
[zdrastvuyte]
“merhaba”
fırğın - at arabası, atlı araba, fayton furgon (фургон) [furgon]
“üstü kapalı at arabası”
ġaloş ḳalloş lastik ayakkabı, şoson, galoş galoşi (галоши) [galoşı]
“galoş, kısa lastik çizme”
ġamandar,
ġumandar
ġamandar kumandan, komutan komandir (командир) [kamandir]
“komutan”
ġamendar - kaymakam, vali, komutan komendant (комендант)
[kamindant]
“kaymakam, vali”
- ġapısġa lahana, lahana yemeği kapusta (капуста) [kapusta]
“lahana”
ġaravat - karyola, yatak krovat’ (кровать) [kravat]
“yatak, karyola”
ġazarma ġazarma kışla, koğuş kazarma (казарма) [kazarma]
“askerî kışla, koğuş, baraka”
- ġazonni resmî, kamusal kazyonnıy (казённый) [kazyonnıy]
“devlet, devlete ait, resmî”
ġenfet - bayram şekeri, çikolata konfeta (конфета) [kanfeta]
“şeker, bonbon”
ġepiy h ḳapig değersiz para, kuruş kopeyka (копейка) [kapiyka]
“para, kuruş para, kapik”
ġırşa - çatı, dam krışa (крыша) [krişa]
“çatı, dam, çatı katı”
ġociy h ġocik kısa palto, kaban kojuh (кожух) [kojuh]
“palto, kaban”
ġopça ḳopça düğme, çengel, kanca knopka (кнопка) [knopka]
“düğme, raptiye”
- ġuburnat vali, kaymakam gubernator (губернатор)
[gubirnatır]
“vali”
ġunut - uzun kamçı, kırbaç knut, (кнут) [knut]
“kırbaç, kamçı”
ġuşġa, ḳuşġa - taş veya toprak yığını kuçka (кучка) [kuçka]
“grup, yığın, demet, kum yığını”
isdol isdol sehpa, masa, sandalye stol (стол) [stol]
Yıldız (
) işareti ile gösterilen kelimeler, bölge ağızlarında kullanılmaz; ancak derleme metinlerinde geçtiği için
buraya alınmıştır.
166* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
“masa, sehpa”
istiḳan, isteḳan istiḳan bardak, çay bardağı stakan (стакан) [stakan]
“bardak, cam bardak”
işġaf - dolap şkaf (шкаф) [şkaf]
“dolap”
- iştoy ne, nasıl, niçin, hangi çto (что) [şto]
“ne, hangi, nasıl, niçin; bu”
izbe izbe ıssız yer, ıssız kulübe izba (изба) [izba]
“köylü kulübesi, ahşap ev”
ḳartol, ḳartof ḳartol, ḳartul, ḳartof patates kartofel’ (картофель) [kartofil]
“patates”
- ḳatilig sefer tası, tahıl ölçeği kotelok (котелок) [katilok]
“sefer tası, tencere; melon şapka”
- ḳuda
nereye, nerede? kuda (куда) [kuda]
“nereye”
lapatġa - büyük kürek lopatka (лопатка) [lapatka]
“kürek”
- Lenen Lenin (öz.is.) Lenin (Ленин) [Lenin]
“Lenin (öz.is.)”
lobya lobiya taze fasulye, fasulye lobiya (лобия) [lobiya]
“fasulye”
loda loda yığın, küme, birikinti gruda (груда) [gruda]
“yığın, küme, taş yığını”
lom lom kaldıraç, levye lom (лом) [lom]
“demir levye, kaldıraç”
- maladoy
çocuk, genç molodoy (молодой) [maladoy]
“çocuk, genç; yeni”
Malakan Malakan Malakan (öz.is.) Molokane (Молокане) [Malakani]
“Malakan (öz.is.)”
- malinkiy küçük, ufak, minik malen’kiy (маленький) [malinkiy]
“küçük, ufak; çocuk”
Manat Manat Manat, Rus parası (öz.is.) Moneta (Монета) [Maneta]
“madeni para, Manat”
Mosġıva Mosġıva Moskova (öz.is.) Moskva (Москва) [Maskva]
“Moskova (öz.is.)”
- mujik erkek asker, er, köylü mujik (мужик) [mujik]
“erkek, adam, er, asker, köylü”
müşdüy h - ağızlık, zıvana mundştuk (мундштук) [munştuk]
“ağızlık, sigara ağızlığı”
- müsürlük hayvan yemliği musor+(lUk) (мусор) [musır]
“çöp, çöp kutusu, çöplük”
- neçova hiçbir şey, bir şey yok niçego (ничего) [neçiva]
“bir şey yok, gereği yok, sorun
değil, hiçbir şey”
Niġalay Niġalay Nikola, Nikolay (öz.is.) Nikolay (Николай) [Nikalay]
“Nikolay (öz.is.)”
peçet - mühür peçat’ (печать) [piçet]
“mühür, baskı, basın”
pej, pec pej soba, şömine peç’ (печь) [peç]
“soba, ocak, fırın, şömine”
- Petrosġrad Petrograd, Petersburg (öz.is.) Petrograd (Петроград) [Petrograd]
“Petrograd (öz.is.)”
- poḳḳazarma kışla, askerî bina pod kazarma (под казарма) [pod
kazarma]
“kışla, koğuş, askerî bina”
put put ağırlık ölçüsü, batman, üç
tenekelik tahıl ölçüsü
pud (пуд) [pud]
“16 kilogramlık ağırlık ölçüsü, tahıl
ölçeği”
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 167
putḳa - karayolları bakımevi budka (будка) [butka]
“kulübe”
- raposki! dağıtma, dağılın, çalışın! rospusk (роспуск) [rospusk]
“dağıtma, dağıtılma”
saldat saldat asker, er soldat (солдат) [saldat]
“asker, er”
- samavar semaver samovar (самовар) [samavar]
“semaver, büyük çaydanlık”
- seggevül, seggevil,
saġġavul
çalı süpürgesi, çalı saksaul (саксаул) [saksaul]
“saksavul ağacı, çalılık, çalı
süpürgesi, çalı”
sımışḳa, simişḳa sımışḳa, sımışġa ay çiçeği çekirdeği, ay çiçeği semiçko (семечко) [semiçka]
“ay çiçeği çekirdeği, ay çiçeği,
tohum”
şapġa, şafġa şapġa şapka, başlık şapka (шапка) [şapka]
“şapka, başlık, bere”
şinel - palto, kaban şinel’ (шинель) [şınel]
“palto”
Urus Urus Rus, Rusyalı (öz.is.) Russkiy (Русский) [Ruskiy]
“Rus (erkek)”
Urusya Urusiya Rusya (öz.is.) Rossiyskiy (Российский)
[Rasiskiy]
“Rusya (öz.is.)”
- vaporöz sigara, ağızlıklı sigara papirosa (папироса) [papirosa]
“sigara”
- voda
su, içecek voda (вода) [vada]
“su”
- volespet bisiklet velosiped (велосипед) [vilasiped]
“bisiklet”
- ya ben, kendim ya (я) [ya]
“ben, I. tekil kişi zamiri”
- yabluk
elma yabloko (яблоко) [yablaka]
“elma”
- yura nara, haykırma, alkış ura! (ура) [ura]
“nara, alkış, yaşasın!”
- zaġon kanun, hukuk, ahlak, irade zakon (закон) [zakon]
“kanun, yasa, hukuk”
zanḳa zanḳa kızak, atlı kızak, fayton sanka (санка) [sanka]
“kızak, atlı kızak”
- zapusġa izin belgesi, ruhsat zapiska (записка) [zapiska]
“belge, hatırlatma notu”
zavot zavot mandıra, çiftlik, süt ineği zavod (завод) [zavot]
“fabrika, imalathane”
- zığva şalvar, pantolon, zıpka, ağı
körüklü dar paçalı potur
zipka (зипка) [zipka]
“şalvar, ağı körüklü dar paçalı
geleneksel potur”
Tablo 2: Kars ve Erzurum Ağzında Tespit Edilen Rusça Ödünç Kelimelerin Sayısal Değerleri
Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 78
Özel Kullanıma Ait Kelimeler: 11 (Sadece Erzurum ağzında tespit edildi)
Özel İsim olanlar: 9
Kars Ağzında Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 46
Erzurum Ağzında Tespit Edilen Toplam Kelime Sayısı: 62
Sadece Kars Ağzında Bulunan Kelimeler: 16
Sadece Erzurum Ağzında Bulunan Kelimeler: 33
Her İkisinde de Ortak Bulunan Kelimeler: 29
168* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Yukarıdaki tablolardan anlaşılacağı üzere Kars ve Erzurum ağızlarında toplam 78 Rusça
ödünç sözcük tespit edilmiştir. Bu kelimelerin bir kısmı her iki ağız bölgesinde de görülürken
bazıları sadece Kars veya sadece Erzurum ağzına münhasır kelimelerdir. Ayrıca bu 78 Rusça
ödünç sözcükten 11 tanesi derleme metinlerinde geçtiği hâlde bölge ağızlarında
kullanılmamaktadır: “drasde, iştoy, kuda, maladoy, malinkiy, neçova, raposki, voda, ya, yabluk,
yura”. Bu 11 kelime, genelde derleme yapılan kişinin Ruslarla ilgili hatıralarını anlatırken
kullandığı Rusça ifadeler arasında geçmektedir. Yani bu kelimeler aslında yöre halkına değil,
derleme yapılan kişinin kelime hafızasına dayanmaktadır. Yine yukarıdaki tabloda geçen 9
kelime özel isim (şahıs ismi, yer ismi vb.) niteliğindedir: “Bolçövüyh, Lenen, Malakan, Manat,
Mosgıva, Nigalay, Petrosgred, Urus, Urusiya”. Özel isimlerle beraber, derlenen kişilere has
kelimelerin sayısı 20’yi bulmaktadır. Özel işleve sahip bu 20 kelimeyi liste dışında tutsak bile
bugün Kars ve Erzurum ağızlarında toplam 58 Rusça ödünç kelime ile karşılaşmış oluyoruz ki
bu hiç de azımsanacak bir rakam değildir.
Tespit edilen söz konusu kelimelerin standart dilden ziyade bölge ağızlarımızda yaşıyor
olması kanaatimizce Türkçe-Rusça dil ilişkilerinin ileri bir merhaleye ulaştığını kanıtlamaktadır.
Kelimelerin içeriğine baktığımızda bunların önemli bir kısmının günlük hayatta özellikle de köy
hayatında kullanılan birtakım alet edevat isimleri olduğunu görüyoruz. Kelimelerin yine önemli
bir kısmı askerî terimler olarak karşımıza çıkıyor. Bu durum, meselenin siyasi ve sosyal yönünü
de göz önüne seriyor. Ancak burada verilen kelimelerin artık pek çoğunun unutulmaya
başlandığını, diğer yöresel kelimelerimizde olduğu gibi bu kelimelerin de genç nesil tarafından
pek bilinmediğini belirtmek isteriz.
Son olarak yukarıda tespit edilen kelimelerin dışında Kars ve Erzurum ağzına, Rusça
kanalıyla girmiş başka yabancı asıllı kelimelerin bulunduğunu da söyleyelim. Fakat böyle bir
çalışma daha farklı ve geniş bir araştırmayı gerektireceği için bu konuyu şimdilik inceleme
alanımız dışında tuttuk.
Rusça Ödünç Kelimelerde Meydana Gelen Ses Olayları
Bilindiği üzere dilde kelimeler zaman içerisinde kullanıla kullanıla birtakım seslerini
düşürür, bazı yeni sesler türetir, bazı seslerini değiştirir veya seslerini birbirine benzetir. İşte
dilde sese dayalı bu gelişimlerin hepsine ses olayları adı verilir. Bu ses olaylarının büyük bir
kısmı en az çaba yasasından (ekonomi kanunu) kaynaklanır. Çünkü daha az enerji ile daha çok
şey ifade etme veya kelimeleri, cümleleri daha az enerji ile daha kolay bir şekilde söyleyebilme
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 169
bütün dillerin ortak arzusudur.21 Türkçenin tarihî gelişim süreci içerisinde meydana gelen ses
olaylarına baktığımızda daha çok patlayıcı seslerin sızıcılaştığını, katı seslerin akıcılaştığını, sert
seslerin yumuşadığını hatta bu yumuşayan, sızıcılaşan, akıcılaşan seslerin gittikçe ünlüye
yaklaşarak üzerlerindeki bilgi yükünü azaltıp zamanla düştüğünü görürüz. Ünlülerde ise genelde
yuvarlaktan düze, genişten dara doğru, yani daha fazla enerji gerektiren ünlüden daha az enerji
gerektiren ünlüye doğru, bir değişim söz konusudur. Hatta birçok ünlü, daralmanın veya
düzleşmenin ötesinde zamanla aşınıp düşmektedir. 22 Kelimelerdeki bu ses gelişimi aslında
insanoğlunun dilinin günbegün daha olgunlaştığını ortaya koyar. Dolayısıyla tarihî dil
incelemeleri dillerin gelişim ve olgunlaşma evrelerini gözler önüne sererek günümüzdeki dilsel
birçok sorunun çözülmesine imkân sağlar.
Türkçeye yabancı dillerden giren ödünç kelimelerin zamanla Türkçenin ses kurallarına
uydurularak Türkçeleştirildiği bilinen bir gerçektir. Özellikle ses benzeşmelerinin (ünlü
uyumları, ünsüz uyumları, ünlü-ünsüz uyumları) bu bağlamda rolü yadsınamaz. Bunun yanı sıra
alıntı kelimelerin başında, sonunda veya ortasında sıklıkla rastladığımız ünlü veya ünsüz
yığılmalarını kabullenemeyen dilimizin bu sorunu gidermede pek çok ses olayını devreye
soktuğunu belirtelim.
Araştırma bölgemiz olan Kars ve Erzurum ağızlarında tespit edilen Rusça asıllı ödünç
kelimelerde meydana gelen ses olayları da genelde dil içi sebeplerle ve dilin doğal gelişimine
uygun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda Rusça ödünç kelimelerin pek çoğu, Kars ve
Erzurum ağızlarında önemli ses olaylarına maruz kalarak Türkçeleşmiştir diyebiliriz.
Yöremiz ağızlarındaki alıntı Rusça kelimelerde meydana gelen ses olaylarını üç ana
başlık altında toplamak mümkündür: ses düşmesi, ses türemesi ve ses değişmesi. Aşağıda bu ses
olayları örnekleriyle beraber dikkatlere sunulmuştur:
21 Dildeki ekonomi kanununa göre; “Mümkün olduğu kadar az enerji ve madde sarfıyla, birim zamanda, mümkün
olduğu kadar çok ve eksiksiz mesaj kodlayıp iletme bütün doğal ve yapay dillerin eğilimidir.” bk. Gemalmaz, 1982, s.
28.
22 Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ, Türkçedeki seslerin açıklık derecelerini (aperture) bir tablo üzerinde göstererek
eskiden günümüze Türkçede meydana gelen ses olaylarını yirmi bir maddeyle izah etmiştir. Gemalmaz, E. (1999).
Türkiye Türkçesindeses olayları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 1-27.
170* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
1. Ses Düşmesi
1.1. Ünlü Düşmesi
1.1.1. Kelime İçi Ünlü Düşmesi
(балахон) [balaḫon] > baldon: -a- > -ø-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: -i- > -ø-
(картофель) [ḳartofil] > ḳartol: -i- > -ø-
(лобия) [lobiya] > lobya: -i- > -ø-
1.1.2. Kelime Sonu Ünlü Düşmesi
(галоши) [ġaloşı] > ḳalloş: -ı > -ø
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: -a > -ø
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: -a > -ø
(Молокане) [Malaḳani] > Malaḳan: -i > -ø
(Монета) [Maneta] > Manat: -a > -ø
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -a > -ø
(яблоко) [yablaḳa] > yabluk: -a > -ø
1.2. Ünsüz Düşmesi
1.2.1. Kelime Başı Ünsüz Düşmesi
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: z- > ø-
(груда) [ġruda] > loda: ġ- > ø-
1.2.2. Kelime İçi Ünsüz Düşmesi
(отработка) [atrabotḳa] > araboke: -t- > -ø-
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: -t- > -ø-
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: -y- > -ø-
(картофель) [ḳartofil] > ḳartol: -f- > -ø-
(кнопка) [ḳnopḳa] > ḳopça: -n- > -ø-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -n- > -ø-
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -s- > -ø-
(саксаул) [saḳsaul] > segevül: -s- > -ø-
1.2.3. Kelime Sonu Ünsüz Düşmesi
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: -y > -ø
2. Ses Türemesi
2.1. Ünlü Türemesi
2.1.1. Kelime Başı Ünlü Türemesi
(стол) [stol] > isdol: ø- > i-
(стакан) [staḳan] > istiḳan: ø- > i-
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 171
(шкаф) [şḳaf] > işġaf: ø- > i-
(что) [şto] > iştoy: ø- > i-
(Русский) [Ruskiy] > Urus: ø- > u-
2.1.2. Kelime İçi Ünlü Türemesi
(ведро) [vedro] > bedira: -ø- > -i-
(брат) [brat] > bırat: -ø- > -ı-
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ø- > -ı-
(кровать) [ḳravat] > ġaravat: -ø- > -a-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: -ø- > -ı-
(кнут) [ḳnut] > ġunut: -ø- > -u-
(Москва) [Masḳva] > Mosgıva: ; -ø- > -ı-
2.1.3. Kelime Sonu Ünlü Türemesi
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -ø > -i
2.2. Ünsüz Türemesi
2.1.1. Kelime Başı Ünsüz Türemesi
(ура) [ura] > yura: ø- > y-
2.1.2. Kelime İçi Ünsüz Türemesi
(галоши) [ġaloşı] > ḳalloş: -ø- > -l-
(Петроград) [Petroġrad] > Petrosgrad: -ø- > -s-
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -ø- > -v-; -ø- > g
2.1.3. Kelime Sonu Ünsüz Türemesi
(что) [şto] > iştoy: -ø > -y
3. Ses Değişmesi
3.1. Ünlü Değişmeleri
3.1.1. Ünlü Kalınlaşması
(Монета) [Maneta] > Manat: -e- > -a-
(семечко) [semiçka] > sımışka: -e- > -ı-; -i- > -ı-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -i- > -o-
(зипка) [zipḳa] > zığva: -i- > -ı-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -i- > -u-
3.1.2. Ünlü İncelmesi
(отработка) [atrabotḳa] > araboke: -a > -e
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: -ı > -i
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: -a- > -e-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: -u- > -i-
172* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
(стакан) [staḳan] > istiḳan: -a- > -i-
(изба) [izba] > izbe: -a > -e
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -a- > -e-; -u- < -ü-
(шинель) [şınel] > şinel: -ı- > -i-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -o- > -ö-
3.1.3. Ünlü Düzleşmesi
(ведро) [vedro] > bedira: -o > -a
(фургон) [furġon] > fırğın: -u- > -ı-, -o- > -ı-
(капуста) [ḳapusta] > ġapısġa: -u- > -ı-
(котелок) [ḳatiloḳ] > ḳatilig: -o- > -i-
(роспуск) [rospusḳ] > raposki: -o- > -a-
3.1.4. Ünlü Yuvarlaklaşması
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -e- > -ö-, -i- > -ü-
(губернатор) [ġubirnatır] > ġuburnat: -i- > -u-
(мусор) [musır] > müsür+lük: -i- > -ü-
(ничего) [neçiva] > neçova: -i- > -o-
(вода) [vada] > voda: -a- > -o-
(велосипед) [vilasiped] > volespet: -i- > -o-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -i- > -u-
(яблоко) [yablaḳa] > yabluḳ: -a- > -u-
3.1.5. Ünlü Genişlemesi
(командир) [ḳamandir] > ġamandar: -i- > -a-
(Ленин) [Lenin] > Lenen: -i- > -e-
(груда) [ġruda] > loda: -u- > -o-
(печать) [piçet] > peçet: -i- > -e-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: -i- > -o-
3.1.6. Ünlü Daralması
(повозка) [pavosḳa] > bavusġa: -o- > -u-
(стакан) [staḳan] > istiḳan: -a- > -i-
(яблоко) [yablaḳa] > yabluḳ: -a- > -u-
3.2. Ünsüz Değişmeleri
3.2.1. Tonlulaşma
(подвал) [padval] > badval: p- > b-
(балахон) [balaḫon] > baldon: -ḫ- > -d-
(повозка) [pavosḳa] > bavusġa: p- > b-; -ḳ- > -ġ-
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 173
(берданка) [berdanḳa] > berdanġa: -ḳ- > -ġ-
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ḳ- > -ġ-
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -k > -g
(бочка) [boçḳa] > boşġa: -ḳ- > -ġ-
(чайник) [çaynik] > çaynig: -k > -g
(здравствуйте) [zdrastvuyte] > drasde: -t- > -d-
(командир) [ḳamandir] > ġamandar: ḳ- > ġ-
(капуста) [ḳapusta] > ġapısġa: ḳ- > ġ-
(кровать) [ḳravat] > ġaravat: ḳ- > ġ-
(казарма) [ḳazarma] > ġazarma: ḳ- > ġ-
(казённый) [ḳazyonnıy] > ġazonni: ḳ- > ġ-
(конфета) [ḳanfeta] > ġenfet: ḳ- < ġ-
(копейка) [ḳapiyḳa] > ḳapig: k- > g-
(крыша) [ḳrişa] > ġırşa: ḳ- > ġ-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: ḳ- > ġ-
(кнут) [ḳnut] > ġunut: ḳ- > ġ-
(кучка) [ḳuçḳa] > ġuşġa: ḳ- > ġ-, -ḳ- > -ġ-
(стол) [stol] > isdol: -t- > -d-
(шкаф) [şḳaf] > işġaf: -ḳ- > -ġ-
(котелок) [ḳatiloḳ] > ḳatilig: -ḳ > -g
(лопатка) [lapatḳa] > lapatġa: -ḳ- > -ġ-
(Москва) [Masḳva] > Mosġıva: -ḳ- > -ġ-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -t- > -d-
(Николай) [Nikalay] > Nigalay: -k- > -g-
(саксаул) [saḳsaul] > seggevül: -ḳ- > -g-
(шапка) [şapḳa] > şapġa: -ḳ- > -ġ-
(папироса) [papirosa] > vaporöz: ; -s > -z
(закон) [zaḳon] > zaġon: -ḳ- > -ġ-
(санка) [sanka] > zanka: s- > z-
(записка) [zapisḳa] > zapusġa: -ḳ- > -ġ-
(зипка) [zipḳa] > zıġva: -ḳ- > -ğ-
3.2.2. Tonsuzlaşma
(будка) [butka] > putka: b- > p-
(пуд) [pud] > put: -d > -t
(велосипед) [vilasiped] > volespet: -d > -t
174* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
3.2.3. Sızıcılaşma
(бричка) [briçḳa] > bırişġa: -ç- > -ş-
(бочка) [boçḳa] > boşġa: -ç- > -ş-
(фургон) [furġon] > fırğın: -ġ- > -ğ-
(кучка) [ḳuçḳa] > ġuşġa: -ç- > -ş-
(мундштук) [munştuḳ] > müşdüy h: -ḳ > -y h
(печь) [peç] > pej: -ç > -j
(папироса) [papirosa] > vaporöz: p- > v-
(зипка) [zipḳa] > zıvğa: -p- > -v-
3.2.4. Patlayıcılaşma
(балахон) [balaḫon] > baldon: -ḫ- > -d-
(ведро) [vedro] > bedira: v- > b-
(Большевик) [Bolşevik] > Bolçövüg: -ş- > -ç-
(кожух) [ḳojuḫ] > ġocik: -j- < -cTablo
3: Tespit Edilen Ses Olaylarının Sayısal Dökümü23
ANA SES OLAYI AYRINTI SES OLAYI SAYI; ORAN TOPLAM; ORAN
Ses Düşmesi Ünlü Düşmesi 11; %9
22; %17 Ünsüz Düşmesi 11; %9
Ses Türemesi Ünlü Türemesi 13; %10
19; %15
Ünsüz Türemesi 6; %5
Ses Değişmesi Ünlü Ünlü İncelmesi 10; %8
39; %30
90; %69
Ünlü Yuvarlaklaşması 9; %7
Ünlü Kalınlaşması 6; %5
Ünlü Düzleşmesi 6; %5
Ünlü Genişlemesi 5; %4
Ünlü Daralması 3; %2
Ünsüz Tonlulaşma 36; %28
51; %39
Sızıcılaşma/Akıcılaşma 8; %6
Patlayıcılaşma 4; %3
Tonsuzlaşma 3; %2
23 Yüzdelik oranlar verilirken (0.5)’lik dilimi geçenler bir üst sayıya yuvarlanmıştır.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 175
Sonuç
Türk-Slav ilişkileri yaklaşık 1500 yıllık bir tarihî derinliğe sahiptir. Bu engin tarihî
zemin içerisinde Türklerle Ruslar devamlı surette birbirleriyle -bazen dostane bazen hasmanekomşuluk
ilişkisi içinde bulunmuşlardır. Bu durum iki ulusun ticari, askerî, siyasi, sosyal ve
kültürel etkileşim içerisinde olmalarını zorunlu kılmıştır. Bunun neticesinde Türkçe ile Rusça
birbirini sürekli etkileyen iki köklü dil olarak karşımıza çıkmıştır. Bugün her iki dilin tüm lehçe
ve ağızlarıyla beraber birbirlerinden alıp verdikleri kelime sayısı binlerle ölçülmektedir.
Standart Türkiye Türkçesinde Rusça asıllı 39 sözcük bulunmasına karşın ağızlarda bu sayı
100’e yaklaşmaktadır. Yine diğer Türk lehçelerini işin içine kattığımızda bu sayı 1000’leri
aşmaktadır. Türk dili ve lehçelerinden Rusçaya geçmiş kelime sayısı ise 2500 civarındadır.
Türkiye’de halk ağzından yapılan derleme sözlüklerini ve ağız araştırmalarını incelediğimizde
günümüzde Türkiye Türkçesi ağızlarında yer alan Rusça ödünç kelimelerin önemli bir kısmının
Doğu Anadolu ağızlarında ve daha ziyade Kars, Erzurum ağızlarında bulunduğu görülmektedir.
Bu durum, iki şehrin coğrafi ve jeopolitik konumlarının yanı sıra Rusya ile olan yakın tarihî
ilişkilerinin neticesidir.
Tarihî dönemlerde diller arası ilişkiler dolaylı yollarla veya doğrudan gerçekleşmiştir.
Komşuluk ilişkisi olmayan diller arasındaki etkileşimlerde, daha çok aracı diller söz konusu
olduğu için dolaylı ve suni bir ilişki oluşmuştur. Coğrafi yakınlığın da getirmiş olduğu bir sonuç
olarak sosyal, siyasi ve askerî ilişkiler içerisinde bulunmuş olan komşu diller arasında ise
doğrudan dil ilişkileri meydana gelmiştir.24 Türkiye Türkçesine Rusçadan geçen kelimelerin
bugün standart dili aşarak ağızlara sirayet etmesi ve halkın dilinde yaşayabilmesi doğal dil
etkileşimini en güzel şekilde gözler önüne sermektedir. Yeryüzündeki tüm diller geçmişte
olduğu gibi bundan sonra da birbirlerini etkilemeye devam edecektir. Rusça-Türkçe ilişkilerinin
de hızlanan küreselleşmenin ve artan iletişim imkânlarının doğal bir sonucu olarak bu genel
kaideden nasibini alacağına şüphe yoktur.
Kaynaklar
Aksan, D. (2003). Her yönüyle dil: Ana çizgileriyle dilbilim. 3 Cilt. Ankara: TDK Yayınları.
Atılcan, İ. C. (1977). Erzurum ağzı, halk deyimleri ve folklor sözlüğü. İstanbul: Erzurum Halk
Oyunları, Halk Türküleri Derneği Yayınları, Kültür Matbaacılık.
24 Özeren, M. (2014). Türkiye Türkçesi ağızlarındaki Rusça sözcükler. Turkish Studies - International Periodical For
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/3, 1093-1120.
176* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Ayverdi, İ. (2008). Misalli büyük Türkçe sözlük. 3 Cilt, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları.
Bayram, A. (2008). Rusça sözlük (Rusça-Türkçe, Türkçe-Rusça). İstanbul: Alfa Yayınları.
Bazin, L. (1992). Türk lengüistiği ve kültür alışverişi meseleleri: Ön rapor (çev. Gemalmaz, E.).
Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, S.19'dan ayrı basım,
Erzurum.
Buran, A. (1992). Doğu ve Güneydoğu Anadolu üzerine araştırmalar II (Ağızlar). Ankara:
Boğaziçi Yayınları.
Caferoğlu, A. (1994). Anadolu ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Anadolu illeri ağızlarından derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Caferoğlu, A. (1995). Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar. Ankara: TDK Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth - centruy Turkish. London:
Oxford University Prees.
Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish (Turcologica 21). Wiesbaden:
Harrassowitz.
Daşdemir, M. (2002). Türkiye’de Türk-Gürcü dil etkileşimi. Akhalstsikhe-Kars Sempozyumu,
23-24 Mayıs 2002, Abastumani, Gürcistan.
Daşdemir, M. (2014). Türkçede ekonomi yasasına aykırı fonetik değişiklikler. Türk Dil Bilgisi
Toplantıları-II: Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi Sempozyumu (Türk Dil KurumuSelçuk
Üniversitesi), 31 Ekim-1 Kasım 2014, Konya.
Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi
Yayınları.
Ediskun, H. (1992). Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
Efendioğlu, S. (2013). Vâhidî, Cinânü’l-cenân, (giriş, dil İncelemesi, metin, dizinler). Erzurum:
Fenomen Yayınları.
Efendioğlu, S., İşcan, A. (2010). Türkçe ses bilgisi öğretiminde ses olaylarının sınıflandırılması.
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, 121-143.
Eker, S. (2010). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınevi.
Ercilasun, A. B. (1985). Doğu Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Kültürü Araştırmaları
Dergisi, İbrahim KAFESOĞLU Armağanı, Ankara, 379-387.
Ercilasun, A. B. (2002). Kars ili ağızları (ses bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
Eren, H. (1999). Türk Dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara.
Fasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy slovar Russkogo yazıka (Rusçanın etimolojik sözlüğü). IV
Tom, Progres, Moskova.
Kars ve Erzurum Ağızlarında Rusça Ödünç Kelimeler
TAED 55* 177
Gemalmaz, E. (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarının enformatif değerleri
ve bu değerlerin ihtiyaç halinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri. Erzurum.
Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük ve dizinler). 3 Cilt,
Ankara: TDK Yayınları.
Gemalmaz, E. (1997). Türkçede tamlanan eki üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8, 1-5.
Gemalmaz, E. (1999). Türkiye Türkçesinde ses olayları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 1-27.
Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. (Hazırlayanlar: Alyılmaz, C. ve Mert, O.),
Ankara: Belen Yayınları.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. 2 Cilt,
Ankara: TDK Yayınları.
Güllüdağ, N. (2009). Artvin ağzındaki Gürcüce kelimeler. Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları
Çalıştayı Bildirileri, Şanlıurfa, 2008. Ankara: TDK Yayınları, 237-250.
Ilıcalı, N. (1995). Erzurum Ağzı. Erzurum: Ergenekon Kitap Kırtasiye Yayınevi.
Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Karaca, V. (2011). Türkiye Türkçesinde alıntı sözcüklerde görülen ses olayları üzerine bir
inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü.
Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Ankara: TDK Yayınları.
Kırzıoğlu, M. F. (1962). Lehçe-i Erzurum yazmasındaki halk sözleri. Türk Dili Araştırmaları
Yıllığı, Belleten, Ankara: TDK Yayınları, s. 195-243.
Korkmaz, Z. (1994). Güney-Batı Anadolu ağızları ses bilgisi (fonetik). Ankara: TDK Yayınları.
Korkmaz, Z. (2003). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Kurat, A. N. (1987). Rusya tarihi (başlangıçtan 1917’ye kadar). Ankara: TTK Yayınları.
Kurat, Y. T. (1999). 1878-1919 arasında Türk-Rus ilişkilerinin siyasal anatomisi. Türk-Rus
İlişkilerinde 500 Yıl, 1491-1992, Ankara: TTK Yayınları, s.139-145.
Miklosich, H. F. (1889). Die Slavischen-Magyarischen und Rumanischen elemente im
Turkischen sprach schatze. Wien.
Mustafaev, E., Şçerbinin, V. G. (1996). Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Multilingual
Yayınları.
Nişanyan, S. (2007). Sözlerin soyağacı, çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Adam
Yayınları.
Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı (inceleme-derleme-sözlük), Ankara: TDK Yayınları.
178* TAED
55 Muharrem DAŞDEMİR – Süleyman EFENDİOĞLU
Olcay, S. (1998). Arpaçay köylerinden derlemeler. Ankara: TDK Yayınları.
Öksüz, Y. Z. (1995). Türkçenin sadeleşme tarihi: genç kalemler ve yeni lisan hareketi. Ankara:
TDK Yayınları.
Özeren, M. (2014). Türkiye Türkçesi ağızlarındaki Rusça sözcükler. Turkish Studies,
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, 9/3, 1093-1120.
Radloff, W. (1960). Türk lehçeleri sözlüğü denemesi. 4 Cilt, Sank-Peterburg / Rusya, 1911
(Tıpkıbasım, Gravenhage, 1960).
Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Ankara: TDK
Yayınları.
Sevortyan, E. V. (1974). Türk dillerinin etimolojik sözlüğü. 5 Cilt, Moskova.
Sezen, L. (2007). Erzurum folkloru. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Süleymanoğlu Yenisoy, H. (1998). Tarih boyunca Slav-Türk dil ilişkileri (Türkçede ve öteki
Türk lehçelerinde slav leksik unsurları). Ankara: TDK Yayınları.
Şemsettin, S. (1989). Kamus-ı Türkî. Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989.
Şipova, Y. N. (1976). Slovar Tyurkizmov v Russkom yazıka (Rus dilindeki Türkçe unsurlar
sözlüğü). Alma-Ata.
Tietze, A. (1957). Slavische lehnwörter in der Turkischen volkssprache. Oriens X.
Tietze, A. (2010). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. 2 Cilt (A-E; F-J), İstanbul:
Simurg Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü. 8 Cilt, 4. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2009). Türkiyede halk ağzından derleme sözlüğü. Birleştirilmiş Tıpkıbasım,
6 Cilt, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. 11. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (2012). Yazım kılavuzu. 27. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
Konular
- PARS DERGİSİ
- ŞU’ARÂ HOCASI MÂDER-ZÂD BİR ŞÂİR: ZÂTÎ
- KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞEM’Ü PERVÂNELER VE LÂMİ’Î ÇELEBÎ’NİN ŞEM’Ü PERVÂNE MESNEVİSİ
- FARS EDEBİYATINDA METAFİZİK YOLCULUKLAR
- شاعران فارسی سرای وفارسینويس ارزرومی
- تعلیم وتربیت ازمنظر سعدی
- توازن موسیقايی غزلهای سعدی
- YAŞAR KEMAL’İN İNCE MEMED ROMANI İLE SADIK ÇUBEK’İN TENGSİR ADLI ROMANININ KARŞILAŞTIRMASI
- YAVUZ SULTAN SELİM’İN DÎVÂNINDA OLMAYAN FARSÇA ŞİİRLERİ
- KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IYRD.
- RÛDEKÎ-Yİ SEMERKANDÎ (Ö. 329/940)
- NAZÎRÎZÂDE EMÎN’İN ŞEYHÜLİSLÂM FEYZULLAH EFENDİ’YE FARSÇA METHİYELERİ
- HAYRETÎ DİVANINDA GEÇEN “GAM” KELİMELERİNİN TASARIMLARI
- BÂBÂ TÂHİR-İ HEMEDÂNÎ DİVANININ MEHDÎ-İ HAMÎDÎ NÜSHASINDA GEÇEN DOBEYTÎLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMESİ
- EŞREFOĞLU RÛMÎ’NİN GAZELLERİNDE NASİHAT VE NEFİS MUHASEBESİ
- HÂB-I HAYÂL, AYINTABLI HÜSNÜ
- شاعران فارسیسرای و فارسینويس ارزرومی*
- مسئلة »مضمون« در شعر کودکان و نوجوانان
- مأخذ اصلی تمثیل خورندگان پیلبچهدرمثنوی
- وگرايی درهنر ايران
- NEF’Î’NİN TUHFETU’L-UŞŞÂK ADLI FARSÇA KASİDESİ
- ERKEN DÖNEM FARSÇA MESNEVİLERDE BEZM - IIYRD.
- DAKİKÎ-Yİ TUSÎ (Ö. 366/976)
- ÂRİF ÇELEBİ’NİN FARSÇA KASİDESİ VE TÜRKÇE ÇEVİRİSİ
- SÂİB-İ TEBRİZÎ’NİN ŞİİRLERİNDE GEÇEN “HÂB-I BAHÂR” TAMLAMASI ÜZERİNE
- ROMEN DİLİNDE KULLANILAN FARSÇA KELİMELER
- سینمای ایران
- آداب حرب مغول درتاریخ جهانگشای جوینی
- بررسی تطبیقی ضرب المثل های ترکی سنقر با ضرب المثل های زبان فارسی