Sayfa:
1
/ 10
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 53, 2 (2013) 411-420 SAFEVÎ ÇAĞINA AİT ÜÇ TÜRKÇE MEKTUP VE DEĞERLENDİRİLMESİ Cihat AYDOĞMUŞOĞLUÖz Safevi Devleti (1501-1736), 16. yüzyılın başında Türkmen aşiretlerinin desteğini arkasına alan İsmail Mirza tarafından kurulmuştur. Ak Koyunlu mirasıüzerine başkent Tebriz’de hâkimiyetini ilan eden ve “Şah” unvanını alan İsmail Bahadır Han, On İki İmam Şiiliğini resmi din olarak seçmiştir. Bu tarihten itibaren İran’ıŞiilik şemsiyesi altında birleştirmeye çalışan Şah İsmail, doğuda Özbek ve batıda Osmanlılarla mücadele halinde olmuştur. Bu mücadele, Şah İsmail’in halefleri Şah Tahmasb ve Şah Abbas devirlerinde zirve noktasına ulaşmış ve pekçok kanlı muharebe yapılmıştır. Büyük Şah Abbas (1587-1629) ile ordu ve idare sistemininde birtakım düzenlemelere giden ve güçlenen Safevi Devleti, onun mirasıüzerinde 17. yüzyılda bir müddet daha rahat yaşayacaktır. 18. yüzyılın ilk yarısında ise Safevi Devleti, Afgan istilaları sonucu tarihe karışacaktır .Biz bu makalede, Safevi çağına ait üç Türkçe mektubu ortaya koyarak yazılış devreleri itibariyle bir değerlendirme yapmaya çalışacağız. Anahtar Kelimeler: İran, Safevi Devleti, Şah İsmail, Büyük Şah Abbas, Abdülmümin Han. Abstract Three Turkish Letters in the Age of Safavids and Their Evaluation Safavid Empire (1501-1736) was founded by Mirza Ismail who took the support of the Turkmen tribes at the beginning of the 16th century. Ismail Bahadur Khan declared his kingdom at Tabriz former Aq Qoyunlu capital. After that Shah Ismail chosed the Twelve Imam Shi'ism as a official religion. From this date, Shah Ismail tried to unite the Iran under the umbrella of Shi'ism. He has fighted the Uzbeks in the east and the Ottomans in the west. This struggle has continued in the period of Shah Tahmasb and Shah Abbas. Especially Shah Abbas the Great has made many bloody combat with his enemies. Shah Abbas the Great (1587-1629) has made some arrangements in the army and the government system of the Safavid Empire. By this reforms Safavid Empire become more stronger. Safavid Empire Yrd.Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, aydogmusoglu@ankara.edu.tr
Cihat AYDOĞMUŞOĞLU 412lived more comfortable life for a while on his legacy in the 17th century. After that the Safavid Empire was destroyed by Afghan invasions in the first half of the 18th century. In this article, we put forward three Turkish letters of the Safavid era and we also try to make an assessment on them. Keywords: Iran, Safavid Empire, Shah Ismail, Shah Abbas the Great, Abdul-Mo’min Khan. GirişAnadolu, Azerbaycan, İran ve Suriye bölgesi Türkmenlerinin desteğini arkasına alan Safeviye Tarikatı lideri Şeyh İsmail, 1501 yılının ortalarında Ak Koyunlu başkenti Tebriz’de Heşt Beheşt Sarayı’nda tahta oturmuştur. Böylece Safevi Devleti resmen kurulmuş oluyordu. “Şah” unvanını alan Şeyh İsmail, On İki İmam Şiiliğini resmi mezhep ilan etmiş, sikke bastırmışve devletin kuruluşuna destek veren Türkmen beylerine önemli görevler vermiştir (Gündüz Son Kızılbaş 45-73). Safevi Devleti, Türkmen aşiretleri tarafından kurulmuştur. Devleti kuran ve geliştiren unsur kalabalık sayıda göçebe ve köylü Türk topluluklarıdır. Safevi Devleti’ni kuran usnurlar “Kızılbaş” diye anılmışlardır. Kızılbaş sözünü iftiharla kullanan kurucu Türkmen aşiretleri, devletlerini “devlet-i Kızılbaş” ve ülkelerini “ülke-i Kızılbaş” tabirleri ile vasıflandırmışlardır. XIII ve XIV. yüzyıllarda Anadolu’daki Türk göçebe unsurunun kızıl börk giydiği kesin olarak bilinmektedir. Bu sebeple daha sonraki yüzyıllarda Safevi mürid ve askerlerinin giydikleri külah ve taçların renginin de kızıl olmasına şaşmamak gerekir (Sümer Safevi Devleti III). Devletini sağlamlaştırdıktan sonra İsmail Bahadır Han, H. 916 (M. 1510-1511) yılında doğuda Özbeklere karşı bir sefere girişmiş ve iki taraf arasında yapılan muharebede Özbek hükümdarıŞeybânî Han öldürülmüştür. Şah İsmail böylece yaptığı seferlerle İran’da siyasi birliği tesis etmiştir (Yazıcı 54). Şah İsmail’in Anadolu’da yapmış olduğu telkin ve tahrikler sonucu Osmanlı Devleti ile Çaldıran Savaşı (1514) yapılmış ve Safeviler mağlup olmuşlardır. Şah İsmail devrinde Azerbaycan, Horasan, Fars, Irak- Acem, Kirman ve Huzistan Safevilere bağlanmış ve Belh, Kandahar ile Diyarbakır zaman zaman Safevi hâkimiyetine geçmiştir (Gündüz Safevîler453). Çaldıran Savaşı’ndan yaklaşık 10 yıl sonra 1524’de Şah İsmail vefat etmiş ve yerine oğlu Tahmasb Mirza geçmiştir. Şah Tahmasb bir müddet Türkmen aşiretlerinin güç mücadeleriyle uğraştıktan sonra Osmanlılarla karşı karşıya gelmiştir. Kanuni Sultan Süleyman’ın üç Acem (İran) seferinden sonra iki devlet arasında 1555 tarihinde Amasya Barışı yapılmıştır. Şah Tahmasb devrinde doğuda ise