Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences
Sayı/Number 56, Haziran/December 2016, 187-217
Gönderim Tarihi: 05.01.2016 Kabul Tarihi: 24.04.2016
SÂL-NÂMELERE GÖRE XIX. YÜZYILDA ERZURUM’DA EĞİTİM-ÖĞRETİM KURUMLARI
The Educational-Teachin İnstituons According to The Provincial Annual in Erzurum in
The Nineteenth Century
Kenan ÇETİN

Öz
Osmanlı devletinde, 19. Yüzyıl
sonlarından itibaren “İl Yıllıkları” olarak
bilinen “Sâlnâmeler” yayınlanmaya başladı.
İllerde bir yıl içinde meydana gelen siyasi,
sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmelerin,
istatistikî olarak ele alındığı resmi belgeler
olan sâl-nâmelerde, eğitim kurumlarına da
geniş yer verilmiştir. Bu çalışmamızda,
Osmanlı eğitim sisteminin bir kesitini
yansıtmak düşüncesiyle, 19. Yüzyıl sâlnâmelerinde
Erzurum Vilayetinde Eğitim-
Öğretim kurumları konusunu, resmi veriler
ışığında sunmaya çalıştık. Belgeler ve
tablolarda aynı zamanda Osmanlı vatandaşı
olan azınlıkların, kendi çocuklarının
eğitimlerine verdiği önemi de görmek
mümkündür.
Anahtar sözcükler: Salnâme, eğitim-öğretim

Abstract
The “Sâl-nâmeler” known as the
province annuals began to be published in
the Ottoman Empire from the late 19th
century. It was given wide coverage to the
annuals which were formal documents
statistically dealing with the political, social,
economic and cultural developments
occurred in one year of the provinces. In this
study, we tried to present the subject of
educational institutions in Erzurum in the
light of the formal datas of the 19th century
annuals with the aim of reflecting a section
of the Ottoman education system. It is also
possible to see the importance given to their
own children’s education by the minority
citizens of the Ottoman in the documents
and tables.
Key Word: Annual, education

GİRİŞ
Osmanlı devletinde XIX. ve XX. yüzyıllarda görülen "sâl-nâmeler”, il yıllıklarıdır1
.
İllerin bir yıl içinde sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasî durumlarını yansıtarak, istatistikî
bilgiler ve tablolar verir. Bazılarının ilk bölümlerinde genel tarihî ve siyasî olaylar,


Yrd. Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sosyal
Bilgiler A.B.D., kcetin@atauni.edu.tr
1
-Sâl-nâme, belirli konulara dair yılda bir çıkarılan dergi, yıllık.
188 SBD 56 Kenan ÇETİN
önemli kişiler ve kurumlar hakkında açıklamalar yapıldıktan sonra, il genelinde o yıl
mevcut olan kurumlar ve görevliler tanıtılır; nüfus, tarım, sanayi, ticaret, eğitim-öğretim,
şehircilik, orman, maden vb. konularda resmi istatistikler verilirdi.
Erzurum sâl-nâmelerinin ilki 1287 H. (1870 M.) tarihinde düzenlenmiştir. Daha
sonra 1288 (1871), 1290 (1873), 1291 (1874), 1293 (1876), 1294 (1877), 1299 (1881), 1304
(1886), 1310 (1892), 1312 (1894), 1315 (1897), 1317 (1899), 1318 (1900) tarihlerinde olmak
üzere toplam 13 adet düzenlenmiştir. Özellikle "Tarihî -coğrafya" araştırmaları için çok
değerli bilgiler sunan sâl-nâmelerin, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan sonra da "İlyıllıkları"
şeklinde devam ettiğini görmekteyiz.
Bu araştırmamızda, Erzurum'un XIX. yüzyıldaki son 30 yılını yansıtan sâlnâmelerde,
eğitim öğretim kurumları hakkında verilen resmî bilgileri sunmaya
çalışacağız.
1- Osmanlı eğitim kurumlarına genel bir bakış:
Osmanlı eğitim kurumlarının simgesi olan "medrese", ders okunan, ders yapılan
yer anlamına geliyordu. İlk Osmanlı medresesi 1330 yılında Orhan Bey zamanında
İznik'te inşa edildi. Daha sonra yine Orhan Bey tarafından Bursa'da inşa edilen
"Manastır Medresesi" ve diğerleri bunları izledi. II. Murat, Yıldırım Bayezid ve özellikle
II. Mehmet (Fatih) zamanında medreseler çok yaygınlaştı. Fatih zamanında "Haşiye-î
tecrid, Miftah, Kırklı ve Hariç, Dâhil ellili, Sahn-ı seman" gibi sınıflara ayrılan medreseler
kuruldu.
Fatih zamanında medreselerde kelam, mantık, belagat, lugat, nahiv, hendese,
hesap, heyet, felsefe, tarih, coğrafya (ulum-ı cüz’iyye), ilm-î Kur’an, İlm-î hadis, İlm-î
Fıkıh (Ulum-ı aliye) dersleri okutuluyordu. Kanuni zamanında Tıp, Riyaziye (matematik)
ve Daru’l-hadis medreseleri kuruldu.
XVI. yüzyıl sonlarına doğru Osmanlı medreselerinde ve müderrislik sisteminde
bozulmalar başladı. Düşünceyi hayata geçiren pozitif- ilimler (matematik, felsefe,
astronomi, fizik, vb.) terk edilmeye başlandı. Müderris tayinlerinde usulsüzlükler yapıldı.
Bu durum XIX. Yüzyıla kadar devam etti. XIX. Yüzyılda Osmanlı ülkesinde Müslüman
çocuklarının büyük bir kısmı, “mahalle mektepleri” de denilen ”sıbyan mektepleri” nde,
sadece “elif-ba, Kur’an, tecvit ve ilm-î hal” öğreniyorlardı.
2- Eğitim Sisteminde yenileşme ve Islahatlar:
Osmanlı eğitim sisteminde ilk köklü ıslahat, Tanzimat Fermanı’nın ilanından bir
yıl önce başladı. 1838 de “Meclis-î Umur-ı Nâfia” kurularak, her çocuğun mesleğe
atılmasında ilgi, yetenek ve algılamalarının göz önünde tutulması ve buna göre bir
eğitim-öğretim uygulaması yapılması kararlaştırıldı. Sultan II. Mahmut tarafından
onaylanan tasarıda şu maddeler yer alıyordu:
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 189
a-Eğitim kurumlarında görülen aksaklıklar düzeltilecek.
b-Öğrenciler sınıflara ayrılacak.
c-Birinci kademenin ilk sınıflarında çocuklara yalnız okuma-yazma öğretilecek.
d-İkinci kademedeki sınıflarda Türkçe öğretim yapılacak ver daha üst bilgiler
verilecek.
e-İkinci kademeden mezun olanlara “Mekâtib-î Aliye” (yüksek okul) ye girme
hakkı tanınacak.
1839 yılında “Mekâtib-î Rüşdiye Nezareti” isimli bir daire kuruldu. Bu tarihte
Rüşdiye mektepleri henüz açılmamıştı. Daire, sıbyan mekteplerini yönetecekti.
1845 yılında “Meclis-î Maarif-î Muvakkat” ( Geçici Maarif Meclisi) kuruldu. Bu
meclis tarafından 4 maddelik bir tasarı hazırlandı. Buna göre:
1-Eğitimin ilk basamağı olan “Sıbyan Mektepleri” ıslah edilecek.
2-Orta-öğretimin ilk devresi olan “Rüştiyeler” çoğaltılacak.
3-Yatılı “Darü’l-Fünûn” (Üniversite) açılacak.
4-Bu işleri gerçekleştirmek üzere daimi bre “Maarif Meclisi” oluşturulacak.
1846 yılında “ Meclis-î Maarif-î Umumiye” kuruldu. 7 yaşına giren her çocuğun
okula gitmesi zorunlu kılındı.4 yıllık sıbyan mektebini bitirenlerin rüştiyelere girmeleri
kararlaştırıldı.
8 Kasım 1846 da Eğitim teşkilatının çekirdeğini oluşturan “Mekteb-î Umumiye
Nezareti” kuruldu.
1851 yılında ilk Milli bilimsel akademi olan “Encümen-î Daniş” kuruldu.
(Encümen-î Daniş 1862 de kaldırıldı)
17 Mayıs 1857 de “ Maarif-î Umumiye Nezareti “ kuruldu. Maarif Nezaretinin
yetkileri ve Milli Eğitim sisteminin esasları şu şekilde belirlendi:
1-Mekteb-î Muazzamadan olan Bahriye, Tıbbiye ve Harbiye okullarının dışında
kalan bütün okullar Maarif Nezaretine bağlanacak.
2-Öğretim kurumları Sıbyan (ilk), Rüştiye (orta) ve Mekâtib-î Fünun-ı
Mütenevvia (Yüksek dereceli çeşitli bilim ve meslek okulları) olmak üzere üç kademeye
ayrılacak. Birinci derecedeki okullarda okuma yazma esasları öğretilecek ve bu yüzden
karma olmayacaklar. (Müslüman-Hıristiyan)
190 SBD 56 Kenan ÇETİN
3-İkinci basamakta bulunan rüştiyeler, üçüncü basamaktaki okullara girmek için
gerekli olan temel bilgileri öğretecekler. (din farkı gözetilmeden/karma)
4-Üçüncü basamaktaki okullarda hendese, madenler, yollar, ticaret, ziraat, elsanatları
ve mimarlığa ait bilimler okutulacak. Bu okullar Tıbbiye, Bahriye ve Harbiye
okulları ile aynı basamakta sayılacak.
5-Her basamaktaki okuldan bir üst okula sınavla girilebilecek.
6-İkinci ve üçüncü basamaktaki okullarda öğretim Türk Dili ile yapılacak.
1 Eylül 1869 da “Maarif-î Umumiye Nizamnâmesi” hazırlanarak yürürlüğe girdi.
Nizamnamede, Osmanlı eğitim sistemi, Batı ülkeleri örnek alınarak
düzenleniyordu. 5 bölüm ve 198 maddeden oluşan nizamnamede; mecburî öğretim, okul
çeşitleri ve kademeleri, öğretim usullerinin düzenlenmesi, öğretmenlerin meslekî
itibarları ve terfileri, Milli Eğitim merkez örgütünün yeniden düzenlenmesi, vilayetlerde
eğitim dairelerinin kurulması, sınavlarla ilgili hükümler ve diplomalar, bilim
kurumlarının çoğaltılması, eğitim finansmanı için halkın bağışta bulunması gibi konular
yer alıyordu.
1876 da “Kanun-ı Esasî “ ile öğretim, her Osmanlı vatandaşı için bir hak olarak
tanındı. Bu konu, Sadrazam Sait Halim Paşa tarafından hazırlanan ve Sultan II
Abdulhamit tarafından onaylanan bir tasarı ile yürürlüğe girdi. II. Abdulhamit
zamanında eğitim-öğretim kurumlarının ıslahı ve yeniden düzenlenmesi çerçevesinde
gerçekleştirilen bir başka uygulama da “Aşiret Mektepleri “ dir.
Aşiret mekteplerinin açılış sebepleri, modern okullardan oldukça farklı idi. Bu
okullarda eğitim-öğretim yapılmakla birlikte, sadece imparatorluktaki aşiretlere mensup
saygın kimselerin çocuklarına hizmet veriyordu.2
Bu konu ile ilgili lâyiha, Ferik Osman

2
-Aşiret mekteplerinin açılışında üç önemli sebep vardı:
1-Siyasî sebep: İngiltere, Fransa ve Rusya’nın imparatorluğa ait topraklar üzerinde
giriştikleri emperyalist ve bölücü faaliyetler neticesinde imparatorluk, topraklarının önemli
bir kısmını kaybetti.
Ayrıca kapitülasyonlar ve “Düyun-ı Umumiye” bahane edilerek, imparatorluk ekonomik
baskı ve sömürüye maruz kalmakta idi. Özellikle İngilizlerin göz koyduğu Arap topraklarını,
bu emperyalist işgalden korumak ve milliyetçilik propagandalarının etkisinden kurtarabilmek
için, bölgedeki ileri gelen yönetici ve ailelerin çocuklarını, Osmanlı kültürü ile yetiştirmek ve
onları “Osmanlı” yaparak devlete bağlamak.
2-Dinî sebep: “Panislamizm” (İslamcılık) sistemini benimseyen Sultan II. Abdulhamit,
hilâfeti ve imparatorlukta “din-birliğini” muhafaza ederek, Dünya’da “İslam-Birliği”ni kurmaya
çalışıyordu. Aşiret mekteplerinde, “Panislamizm” siyasetinin geliştirilmesi sağlanacak ve dinbirliği
yolu ile Halifeye itaat temin edilecekti.
3-İdârî sebep: Devlet yönetiminde “ademî merkeziyetçilik” anlayışını benimseyen II.
Abdulhamit, sık sık iç karışıklıklara ve isyanlara sebep olan ve devlet otoritesine uymayan
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 191
Nuri paşa tarafından 9 Haziran 1892 de hazırlandı. Maarif Nazırı Zühtü Paşanın da
katıldığı bir törenle Halep, Basra Musul, Diyarbekir, Trablusgarp, Bingazi, Kudüs, Yemen
ve Hicaz eyaletlerinde yürürlüğe girdi.
1896 yılında bu mekteplerin konumu, daha ileri bir boyuta geldi. Hamidiye
alaylarına asker veren Zilan Aşireti reisi Eyüp paşa ile 5. Ve 6. Hamidiye alayları
komutanları Hasan ve Ali beyler, Sultan II. Abdulhamid’e mektup yazarak, kendi
aşiretlerinin çocuklarının da bu okullara kabul edilmesini talep ettiler. Bu talep olumlu
karşılandı ve Kürt aşiretlerinin çocukları için “Hamidiye ibtidâî ve Rüşdiye Mektepleri”
açıldı. İlk etapta Haydaranlı, Cibranlı, Şimşikî, Karapapak, İzollu aşiretlerinin çocukları
mekteplere alındılar. Bu okullar yatılı olup bütün masrafları devlet tarafından
karşılanmakta idi. Mekteplerde şu dersler:
1-Osmanlı’nın büyüklüğünü, yüceliğini ve şanını öğrenme.
2-Osmanlı dil bilgisi ve imlası. (Kıraat-î azmü’ş-şan)
3-Arapça dil bilgisi.
4-Arapça cümle çözümleme. (Sarf ve Nahiv)
5-İbadet Yöntemleri. (Akaid-î Diniye ve İlm-î Hal)
6-Türkçe ve Arapça kitabet.
7-Hesap.
8-Coğrafya.
9-Umumi Tarih.
10-Osmanlı Tarihi.
11-İslam Tarihi.
12-İslam Hukuku.
13-Yeteri kadar tıp, ziraat ve veterinerlik bilgileri.
3-ERZURUM SÂL-NÂMELERİNDE EĞİTİM-ÖĞRETİM KURUMLARI:
a-1287 (1870) Tarihli Sâl-nâme:

aşiretleri kontrol altına almak istiyordu. Bu bakımdan aşiret çocuklarını bu mekteplere
göndererek, aşiret reisleri ve mensuplarının padişah ve halife otoritesini tanımalarını
sağlamayı amaçlıyordu. (Bayram Kodaman. Sultan II. Abdulhamit Devri Doğu Anadolu
Politikası. Ankara 1987, s. 67)
192 SBD 56 Kenan ÇETİN
1287 (1870) tarihli sâl-nâmeye göre Erzurum Vilayeti dâhilinde bulunan Rüşdiye
Mektepleri:3
Mevaki:
(bulunduğu
yer)
Muallim-î evvel
(baş-öğretmen)
Muallim-î sani
(ikinci öğretmen)
Aded-î
şâkirdan
(öğrenci
sayısı)
Erzurum İbrahim Efendi Mustafa Betim Ef. 170
Bayburt Mustafa Efendi Ali Efendi 40
Van Mahmut Efendi Yunus Efendi 49
Bağçalar Hacı Mustafa Efendi --- 63
Elbak ---- Süleyman Efendi 21
Kars ------ AhmetEfendi 25
Bayezid Ali Rıza Efendi Mahmut Efendi 37
Çıldır Abdulkadir Efendi ----- 21
Erzincan Mehmet Efendi Mehmet Sıddık Efendi 91
Kemah ------ Mahmut Efendi 39
Toplam 556
Erzurum’da bulunan Gayr-ı Müslimlere ait Rüşdiye Mektepleri:4

Mektebin adı: Muallim-î evvel: Muallim-î sani: Talebe
sayısı:
Ermeni Mekteb-î
Rüşdiyesi
Karabet Efendi Kirkor Efendi
350
Katolik Mekteb-î
Rüşdiyesi
Mağakiye Efendi Hamazesb Efendi
95
Rum Mekteb-î
Rüşdiyesi
Dimitri Efendi Yorgi Efendi
100
Toplam: 545
b-1288 (1871) Tarihli Sâl-nâme:
1288 (1871) Sâl-nâmeye göre eğitim-Öğretim kurumları:
Vilayete bağlı sancakların nüfusları (erkek):
Kars Sancağı: 22.064

3
Sâl-nâme-î Erzurum, 1287, s.121
4
-Sâlnâme-î Erzurum,1 287, s.121; Kenan Çetin, Basılmamış Doktora Tezi,(Erzurum’un 19.yüzyıl
Tarihî Coğrafyası) s.218. Erzurum, 1998.
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 193
Bayezid Sancağı: 38.770
Van Sancağı: 81.618
Muş Sancağı: 87.869
Çıldır Sancağı: 45.064
Erzincan Sancağı: 64.117
Erzurum Vilayeti’nin toplam nüfusu: 339.502 olup, vilayete bağlı 14 adet
Müslüman Rüşdiye mektebi ve 4 adet Gayr-ı Müslim Rüşdiye mektebi
bulunmaktadır. 5 Müslüman mekteplerinde toplam:780 talebe, Gayr-ı Müslim
mekteplerinde toplam:615 talebe mevcuttur. 1288 Sâl-nâmesine göre Erzurum vilayetine
bağlı sancak ve kazalarda bulunan sıbyan mektepleri:
Sancak: Mektep sayısı:
İslam: Gayrı Müslim:
Erzurum Sancağı: 159 44
Van Sancağı: 67 21
Kars Sancağı: - - - -
Bayezid Sancağı: 31 11
Çıldır Sancağı: 155 14
Muş Sancağı: - -
Erzincan Sancağı: 193 41
Toplam: 605 131
Genel Toplam: 736
1290 (1873) Tarihli Sâl-nâme: 1290 Sâl-nâmesinde Erzurum Vilayeti nüfusu:
Sancak: İslam nüfusu: Gayrı Müslim nüfusu:
Erzurum Sancağı: 93.159 26.306
Van Sancağı: 69.060 51.463
Bayezid Sancağı: 20.011 4.608
Kars Sancağı: 22.653 6.855
Çıldır Sancağı: 43.279 1.875
Erzincan Sancağı: 46.852 10.324
Muş Sancağı: 57.148 46.819

5
- Sâlnâme-î Erzurum, 1288, s.135
194 SBD 56 Kenan ÇETİN
TOPLAM: 352.152 148.025
GENEL TOPLAM: 500.177
Sâl-nâmede, Erzurum vilayeti dahilinde 15 adet İslam rüşdiye mektebi ve 4 adet
Hıristiyan rüşdiye mektebinin bulunduğu kayıtlıdır. Bu mekteplerdeki talebe sayısı
şöyledir:6
İslam Rüşdiye Mektepleri sayısı: 839
Hıristiyan Rüşdiye Mektepleri sayısı: 578
TOPLAM: 1417
1290 Sâl-nâmesinde Erzurum’da ilk olarak “mekteb-î Sanayi” hizmete açılmış olup
bu mektepte 29 İslam ve 13 Hıristiyan öğrenci kayıtlıdır. Sâl-nâmede, vilayet dâhilinde
bulunan sıbyan mekteplerinin sayısı şöyledir:
Sancak: Mektep Sayısı:

İslam:
Gayrı Müslim:
Erzurum Sancağı: 160 --
Van Sancağı: 68 25
Bayezid Sancağı: 30 11
Çıldır Sancağı: 144 13
Kars Sancağı: 34 ---
Muş Sancağı: 28 6
Erzincan Sancağı: 159 35
TOPLAM: 623 90
GENEL TOPLAM: 713
1291 (1874) Tarihli Sâl-nâme): 1291(1874) tarihli Sâl-nâmede ilk defa “idâdi” (lise)
, “Mekteb-î İdâdi-î Şahane” adı ile hizmete girmiştir. 1 müdür ve 5 muallimin görev
yaptığı idâdi mektebinde talebe sayısı 48 dir.7
1291 Sâl-nâmesinde Erzurum Vilayetinde
toplam 15 adet İslam rüşdiye mektebi ve 4 adet Hıristiyan rüşdiye mektebi
bulunmaktadır. Mekteplerdeki talebe sayısı şöyledir:

6
- Sâ-lnâme-î Erzurum, 1290, s.149-153.
7
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1291, s. 114.
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 195
İslam Rüşdiye Mekteplerindeki Talebe sayısı: 839
Hıristiyan Rüşdiye Mekteplerindeki Talebe sayısı: 579
TOPLAM: 1417
Sâl-nâmede, sıbyan mekteplerinin sayısı, sadece Erzurum merkez için 172 adet
verilmiştir. 1293 (1876) Sâl-nâmesi: Sâl-nâmede kayıtlı olan Eğitim-öğretim kurumları:
1-Mekteb-î İdadiyi Şahane: Mektepte 1 müdür, 13 muallim ve 96 talebe bulunmaktadır.8
2-Rüşdiye mektepleri:9





8
- Sâl-nâme-î Erzurum, 1293, s. 69
9
- Sâl-nâme-î Erzurum, 1293, s.134
Mevkiî: Talebe Sayısı:
Erzurum 145
Pasinler 30
Bayburt 20
Kiği 28
Tercan 27
Van 80
Bağçeler 80
Elbak 63
Edremit 50
Kars 30
Kağızman 40
Muş 51
Bitlis 40
Ahlat 30
Erzincan 56
Kemah 61
Ovacık 27
Mazgirt 31
Bayezid 50
Çıldır 22
TOPLAM 961
196 SBD 56 Kenan ÇETİN
Azınlıklara ait rüşdiyeler:
Mevkiî: Kurumun adı: Talebe sayısı:
Erzurum Ermeni Mekteb-î Rüşdiyesi 50
Erzurum Ermeni (kız) Mekteb-î Rüşdiyesi 350
Van Ermeni Mekteb-î Rüşdiyesi 30
TOPLAM 430
1293 Sâl-nâmesinde Sıbyan Mektepleri:
Mevkiî: Talebe Sayısı: Toplam
Müslim: Gayrı Müslim:
Erzurum Mektep adedi var Mektep adedi var 535
Kars 71 75 146
Bayezid 38 39 77
Çıldır 149 13 162
Muş 29 5 34
Erzincan 69 62 131
TOPLAM: 356 194 550
1294 (1877) Sâl-nâmesi: 1294 tarihinde Erzurum Vilayeti nüfusu: (Erzurum,
Bayburt, İspir, Tortum, Kiskim, Pasin-î ulya, Pasin-î süfla, Hınıs, Tekman, Şuşar, Göksu,
Dağeteği, Kiği, Gomik, Tercan) İslam nüfusu (Erkek): 100.764, Hıristiyan nüfusu
(Erkek): 27.596
1294 tarihinde Eğitim-öğretim kurumları:
Mekteb-î İdadiyi Şahane-î Askeri: Muallim adedi: 4, Talebe adedi: 80
Vilayet dâhilinde bulunan Rüşdiye mektebi sayısı: 16
Rüşdiye mektebi öğrenci sayısı (İslam) : 864
Rüşdiye mektebi öğrenci sayısı (Hıristiyan) : 400
Vilayet dâhilinde bulunan Sıbyan mektebi sayısı: 535


Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 197
1299 (1881) Sâl-nâmesi:
Yerleşim: İslam (erkek) Gayr-ı Müslim (erkek) Toplam:
Erzurum: 86.897 31.352 121.149
Bayburt: 48.741 8.728 57.469
Bayezid: 40.776 5.144 45.920
Erzincan: 34.941 9.422 44.363
Toplam 268.901
1299 (1881) Sâl-nâmesinde Eğitim-Öğretim kurumları: Mekteb-î İdadî: Muallim
sayısı: 9, Talebe sayısı: 30
Mekteb-î rüşdiye:
Mevkiî: Mektebin adı: Muallim sayısı Talebe sayısı
Erzurum Mektebi Rüşdiyeî askeri 1 130
Erzurum Mektebi Rüşdiye 1 25
Erzincan Mektebi Rüşdiye 1 ---
Bayezid Mektebi Rüşdiye 1 ---
Bayburt Mektebi Rüşdiye 1 ---
Mekteb-î sıbyan adedi: Erzurum: 350, Erzincan: 298, Bayezid:75, Bayburt: 199
1304 (1886) Sâl-nâmesi: (Rumî:1303)
Sâl-nâme kayıtlarında ilk defa kadın nüfusu görülmektedir.10
1304Sâl-nâme-î Erzurum 1304 tarihli sâl-nâmeye göre Erzurum’daki eğitim-
öğretim kurumları: Bu sâl-nâmedeki kayıtlarda ilk defa “İbtidâî mektep” resmi olarak
kayıtlara geçmiştir. Yine bu sâl-nâmede “Daru’l- Muallimin” adı ile bir öğretmen okulu
ve birçok kazada rüşdiye mektepleri kayıtlara geçmiştir.11
1-Mekteb-î İdadiyi Şahane-î Askeriye:12

Muallim adedi: 6, Talebe adedi: (üç sınıf toplamı): 81

10
-Bak. Belge no: 1
11
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1304, s.225
12
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1304, 1304, s.228
198 SBD 56 Kenan ÇETİN
2-Mekteb-î Rüşdiye-î Askeriye: 13Muallim adedi: 8, talebe adedi: (dört sınıf
toplamı) 178
İbtidaî (ilk) mektepleri:
Mevkiî: Mektebin Adı: Muallim adedi Talebe
adedi
Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi 3 150
Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi 2 100
Erzurum Kız İbtidaî Mektebi 2 55
Tortum Erkek İbtidaî Mektebi 2 25
Eleşkird Erkek İbtidaî Mektebi 1 50
TOPLAM 10 380
3-Daru-l muallimin mektebi: Muallim adedi: 1, Talebe adedi: 8. Bu sene (1304)
mezun olan talebe adedi: 15.14
4-Rüşdiye mektepleri:
Mevkiî: Mektebin Adı: Muallim
adedi:
Talebe
adedi:
Erzurum Erkek Rüşdiye Mektebi 5 200
Tercan Erkek Rüşdiye Mektebi 1 23
Hınıs Erkek Rüşdiye Mektebi 2 27
Kiği Erkek Rüşdiye Mektebi 1 52
Pasinler Erkek Rüşdiye Mektebi 2 55
Erzincan Erkek Rüşdiye Mektebi 4 103
Kemah Erkek Rüşdiye Mektebi 3 73
Bayburt Erkek Rüşdiye Mektebi 3 85
Kelkit Erkek Rüşdiye Mektebi 2 37
Bayezid Erkek Rüşdiye Mektebi 2 42
Eleşkird Erkek Rüşdiye Mektebi 1 20
TOPLAM 26 662

13
- Sâl-nâme-î Erzurum, 1304, s.228
14
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1304, s.225
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 199
1310 (1892) Sâl-nâmesi: 1310 (1892) Erzurum Vilayeti Sâl-nâmesine göre eğitim-
öğretim kurumları:
1-Mekteb-î İdadiyi Şahane-î Askeriye:15Muallim adedi: 11, Talebe adedi: 267
Okutulan dersler: Kitabet (yazı),Coğrafya, Kozmoğrafya (gök-bilimi), Riyaziye
(matematik), Tarih, resim, jimnastik, Lisan (Fransızca-Almanca)
2-Mekteb-î Rüşdiye-î Askeriye:16Muallim adedi: 15, Talebe adedi: 263
Okutulan dersler: Resim, Coğrafya, Riyaziye, Lisan, İmla (dil-bilgisi), Arapça,
Farsça, Kavaid-î Osmanî, Hüsn-hatt (güzel yazı)
3-Mekteb-î İdadiyi Mülkiye:17Muallim adedi: 10, Talebe adedi: 23
Okutulan dersler: Fransızca, Hendese (geometri), Tarih, Tıp tarihi, Coğrafya,
Edebiyat, Arapça, Farsça, Hesap (aritmetik), resim, Hüsn-î hatt (güzel yazı).
4-Mekteb-î Rüşdiye-î Mülkiye:18Muallim adedi: 8, Talebe adedi: 93
Okutulan dersler: Fransızca, İnşa (nesir yazı), Coğrafya, Hesap, Resim, Rik’a
(Osmanlıca yazıda bir yazım tarzı).
5-Rüşdiye Mektepleri:
Mevkiî: Mektebin adı: Muallim
adedi:
Talebe
adedi:
Erzurum Mektebi Rüşdiyeî Askeriye 15 263
Erzurum Mektebi Rüşdiyeî Mülkiye 10 23
Erzurum Kız Rüşdiye Mektebi 3 35
Hınıs Mektebî Rüşdiye 1 21
Kiği Mektebî Rüşdiye 1 50
Pasinler Mektebî Rüşdiye 3 50
Bayburt Mektebî Rüşdiye 3 56
Erzincan Mektebî Rüşdiye 4 88
Kemah Mektebî Rüşdiye 4 69

15
- Salnâme-î Erzurum, 1310 ,s.210.
16
- Sâl-nâme-î Erzurum 1310, s.210-211
17
- Sâl-nâme-î Erzurum 1310, s. 121
18
- Sâl-nâme-î Erzurum 1310, s.121-122
200 SBD 56 Kenan ÇETİN
Bayezid Mektebî Rüşdiye 2 31
Eleşkird Mektebî Rüşdiye 1 38
İbtidaî Mektepleri:
Mevkiî Mektebin adı: Muallim adedi: Talebe
adedi:
Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi 3 121
Erzurum Kız İbtidaî Mektebi 1 55
Kiği Erkek İbtidaî Mektebi 1 65
Bayburt Erkek İbtidaî Mektebi 1 76
Tortum Erkek İbtidaî Mektebi 1 25
TOPLAM 7 342

1312(1894) Tarihli Sâl-nâme: 1312 Tarihli Sâl-nâme’de Eğitim-öğretim kurumları:
Erzurum Mekteb-î İdadiyi Askeriye: 19Muallim adedi: 8, Talebe adedi (3 sınıf
toplamı): 384
Erzurum Mekteb-î Rüşdiye-î Askeriye:20
Muallim adedi: 11, Talebe adedi: (4 sınıf
toplamı) : 373
Okutulan dersler: Riyaziye, resim, Fransızca, coğrafya, Arapça, Farsça,
Kavaid(Usul), İmla.
Mekteb-î İdadiyi Mülki:21
Muallim adedi:15, talebe adedi: (7 sınıf toplamı) 134
Okutulan dersler: Kitabet, Fransızca, Hikmet (felsefe), Coğrafya, Kimya, Usul-î
defter, Malumat-ı fenniye, Hendese, Lisan-ı Osmanî, Hesap, Mevalid, Cebir, resim, Hüsn-
î hatt.
Darü’l-muallimin: Muallim sayısı:1,Talebe sayısı verilmemiş.



19
-Sâl-nâme-î Erzurum 1312, s.106.
20
-Sâl-nâme-î Erzurum 1312, s. 107
21
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1312, s.163.
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 201
Diğer Rüşdiye Mektepleri:
Mevkiî: Mektebin adı: Muallim adedi: Talebe
adedi:
Erzurum Kız Mektebi Rüşdiyesi 3 59
Hınıs Mektebi Rüşdiyesi 1 23
Kiği Mektebi Rüşdiyesi 1 35
Pasinler Mektebi Rüşdiyesi 2 50
Bayburt Mektebi Rüşdiyesi 3 71
Erzincan Mektebi Rüşdiyesi 4 93
Kemah Mektebi Rüşdiyesi 3 86
Kuruçay Mektebi Rüşdiyesi -- 30
Bayezid Mektebi Rüşdiyesi 2 60
Karakilise Mektebi Rüşdiyesi 1 43
Tutak Mektebi Rüşdiyesi 1 39
TOPLAM: 21 589
İptidaî Mektepleri:
Mevkiî Mektebin adı: Muallim
adedi:
Talebe adedi:
Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi 1 71
Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi
(diğer)
1 64
Erzurum Kız İbtidaî Mektebi 2 29
Bayburt Erkek İbtidaî Mektebi 1 69
Tortum Erkek İbtidaî Mektebi 1 25
TOPLAM: 6 258
1315 (1897) Sâl-nâmesi: Kayıtlara göre Erzurum Vilayeti’nin 1315 (1897) tarihinde
nüfusu:22

22
-Sâl-nâme-î Erzurum 1315, s.260
202 SBD 56 Kenan ÇETİN
İslam: a: kadın: 278.874 Gayr-ı Müslim ve ecnebi: a: kadın: 59261
b: erkek: 275.967 b: erkek: 67.054
toplam: 554.841 toplam: 126.315
GENEL TOPLAM: 681.15623

1315 sâl-nâmesine göre Erzurum Vilayeti’nde Eğitim-Öğretim kurumları:
(Sıbyan mektepleri, resmi olarak kayıtlarda bulunmadığı için, sadece kazalara
göre sayıları verilmiştir)
Mekteb-î İdadiyi Mülki:
Müdür: Tahir Lütfi Bey. Muallim adedi: 17, talebe adedi: a- yatılı: 33
“ “ : b- gündüz: 59
Toplam: 92
Okutulan dersler: Ulum-ı diniye, Arapça, Farsça, Türkçe, Kavanin (kanunlar),
Edebiyat, Ahlâk, Fransızca, Kozmoğrafya, Müselselat (trigonometri), Usul-ü defterî,
Malumatı-ı nafia (faydalı bilgiler) Hesap, Coğrafya, Cebir, Resim, Tarih, Mevalid, Kimya,
Hikmet-î tabiiyye (fizik bilgisi), Hüsn-î hatt.
Rüşdiye Mektepleri:
Mevkiî Mektebin adı Muallim adedi Talebe
adedi
Erzurum Erzurum (İnas) kız Rüşdiye
Mektebi
3
63
Hınıs Hınıs Erkek Rüşdiye Mektebi 1
50
Kiği Kiği Erkek Rüşdiye Mektebi 1
38
Pasinler Pasinler Erkek Rüşdiye Mektebi 2
67
Bayburt Bayburt Erkek Rüşdiye Mektebi 3
68
Erzincan Erzincan Erkek Rüşdiye Mektebi 4
92
Kemah Kemah Erkek Rüşdiye Mektebi 3
82

23 bak. tablo:1
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 203
Pülümür Pülümür Erkek Rüşdiye Mektebi 1
45
Bayezid Bayezid Erkek Rüşdiye Mektebi 2
60
Tutak Tutak Erkek Rüşdiye Mektebi 2
39
Eleşkird Eleşkird Erkek Rüşdiye Mektebi ---
43
TOPLAM 22 647
İptidaî Mektepleri:
Mevkiî Mektebin Adı Muallim
Adedi
Talebe
Adedi
Erzurum Erzurum Erkek İbtidaî Mektebi 1 56
“ Erzurum (Diğer) İbtidaî Mektebi 1 67
“ Erzurum Kız İbtidaî Mektebi 3 63
Kiği Kiği Erkek İbtidaî Mektebi 1 35
Bayburt Bayburt Erkek İbtidaî Mektebi 1 40
Kiskim Kiskim Erkek İbtidaî Mektebi 1 50
Erzincan Erzincan Erkek İbtidaî Mektebi 4 230
“ Erzincan Kız İbtidaî Mektebi 1 25
Kemah Kemah Erkek İbtidaî Mektebi 1 65
Rüşdiye Mektepleri:
1317 (1899) Sâl-nâmesi: Erzurum Vilayeti Toplam Nüfusu: 647.010
Erzurum’da bulunan Eğitim-Öğretim Kurumları:
Mekteb-î İdadiyî Mülkî:
Müdür vekili: Muavin-î evvel (baş-muavin) : Ali Rıza Efendi.
Muallim adedi: 16
Talebe adedi: a-gece: 32 b-gündüz: 98: Toplam: 130
204 SBD 56 Kenan ÇETİN
1316 (1900) senesi “Maarif Sâl-nâmesi” ne göre, Erzurum Mekteb-î İdadiyî
Mülki’de,(1315 Sâl-nâmesi’nden farklı olarak) Osmanlıca, Makine ve Ermenice dersleri
verilmektedir.24
Rüşdiye Mektepleri: (Bu sâl-nâmede Erzurum merkez erkek rüşdiye mektepleri
hakkında bilgi verilmemiştir)
Mevkiî Mektebin Adı: Muallim
Adedi:
Talebe
adedi:
Erzurum Erzurum (inas) Kız Rüşdiye
Mektebi

3

93
Bayburt Bayburt Erkek Rüşdiye Mektebi
4

138
Pasinler Pasinler Erkek Rüşdiye Mektebi
2

70
Hınıs Hınıs Erkek Rüşdiye Mektebi 1
45
Kiği Kiği Erkek Rüşdiye Mektebi
2

52
Erzincan Erzincan Erkek Rüşdiye Mektebi
5

144
Refahiye Refahiye Erkek Rüşdiye Mektebi
4

85
Pülümür Pülümür Erkek Rüşdiye Mektebi
1

45
Bayezid Bayezid Erkek Rüşdiye Mektebi
3

90
Tutak Tutak Erkek Rüşdiye Mektebi “
2

31
TOPLAM
27

793
(Pasinler’deki İbtidaî mekteplerin sayısı sâl-nâmede verilmemiş ancak 121.sayfada,
kaza hakkında malumat verilirken; kazada 48 adet İslam ve Hıristiyan mektebi (sıbyan)
bulunduğu belirtilmiştir.)25
4-Hınıs: “ “ “ “ “ : 1, “ “ : 45
5-Kiği: “ “ “ “ “ : 2, “ “ : 52
6-Erzincan: “ “ “ “ “ : 5, “ “ : 144

24
-Salnâme-î Maarif, 1316, s. 808.
25
- Salnâme-î Maarif, 1317, s.121
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 205
7-Refahiye: “ “ “ “ “ : 4, “ “ : 85
8-Pülümür: “ “ “ “ “ : 1, “ “ : 45
9-Bayezid: “ “ “ “ “ : 3, “ “ : 90
10-Tutak : “ “ “ “ “ : 2, “ “ : 31
İbtidaî Mektepleri:
1-Erzurum iptidaî Mektebi26
(erkek): Muallim adedi : 1, Talebe adedi : 95
2-Numune-î Terakki iptidaî mektebi(Erz.) Muallim adedi : 1, “ “ : 68
3-Bayburt İbtidaî Mektebi27
: Muallim adedi : 3, “ “ :161
4-Bayburt Zahid İbtidaî Mektebi: Muallim adedi : 1, Talebe adedi : 49
5-Kiskim İbtidai Mektebi28: “ “ : 1, “ : 47
6-Hınıs “ “ “ “ : 1 “ “ : 41
7-Tortum “ “ : “ “ : 1, “ “ : 36
8-Erzincan “ “ : “ “ : 1, “ “: 57(karma)
9- “ (Feyziye) iptidaî Mektebi “ “ : 1, “ “: 21
10- “ (Muallim Tahir Efendi) “ “ “ : 1, “ “: 2 5
11-Refahiye İbtidaî Mektebi: “ “ : 1, “ “: 37
Hamidiye İbtidaî Mektepleri:
1-Pulur Hamidiye İbtidaî Mektebi: Muallim adedi : 1, talebe adedi : 5729

2-Hart Nahiyesi Hamidiye “ : “ “ : 1, “ “ : 60
3-Everek Nahiyesi “ : “ “ : 1, “ “ : 41
4-Namervan Hamidiye İbtidaî Mektebi:30
“ “ : 1, “ “ : 47

26
-Salnâme-î Maarif, 1317, s.131
27
-Salnâme-î Maarif, 1317, s.187
28
-Sâl-nâme-î Erzurum, 1317, s.204
29
-Salnâme-î Maarif, 1317,s.188
206 SBD 56 Kenan ÇETİN
5-Kiği “ “ “ “ “ : 1, “ “ : 53(karma)
6-Tutak “ “ “ “ “ : 1, “ “ : 66
7-Refahiye “ “ “ “ “ : 1, “ “ : 3531

1318(1900) Sâl-nâmesi:
Erzurum Vilayet Sâl-nâmelerinin sonuncusudur. Sâl-nâme’de eğitim-öğretim
kurumlarına dair, oldukça kapsamlı bilgiler ve istatistikler bulunmaktadır.
1318 Erzurum Vilayeti Sâl-nâmesi’ne göre eğitim-öğretim kurumları:
A-İdadiler:
1- Mekteb-î İdadiyî Mülkî: 32

Müdür: Muhyeddin Efendi.
2 adet müdür muavini ve bir adet tabip görev yapmaktadır.
Mekteb-î İdadiyî Mülkî’de okutulan dersler ve muallim adetleri şöyledir:
Ders:
Muallim adedi:
1-Ulum-î diniye ve Arabiyye : 1
2-Lisan-ı Osmanî ve Kitabet (yazı) : 1
3-Cebir, resim ve Coğrafya : 1
4-Farsça ve Arapça (alt sınıflar) : 1
5-Kozmoğrafya, Müselselat, usul-û defterî, Makine ve Mevalid : 1
6-Fransızca (alt sınıflar) : 1
7-Hesap, Hendese, Kimya, Malumat-ı nafia : 1
8-Hüsn-î hatt : 1
9-Edebiyat (üst sınıflar), Fransızca, Kitabet-î resmiye : 1

30
-Salnâme-î Maarif, 1317,s.217
31
-Salnâme-î Maarif, 1317, s.248
32
-Sâl-nâme-î Erzurum,1318,s.235.
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 207
10-Tarih, Hikmet-î tabiîyye : 1
11-Ermeni lisanı : 1
Toplam: 11
Talebe sayısı: a-gece (leylî): 35, b-gündüz (neharî): 107: Toplam: 142
Bu tabloya bakıldığı zaman, Mülkî İdadide okutulan derslerin de şunlar olduğu
anlaşılmaktadır:
Ulum-ı diniye (din dersi), Arapça, Lisan-ı Osmanî (Osmanlıca), Kitabet (yazı),
Cebir, Resim, Coğrafya, Farsça, Kozmoğrafya (gök-bilimi), Müselselat (trigonometri),
Usul-ü defteri, Makine, Mevalid, Fransızca, Hesap, Hendese (geometri), Kimya, Malumat-
ı nafia (Faydalı bilgiler), Hüsn-î hatt (güzel yazı), Edebiyat, Kitabet-î resmiye (resmi
yazışma), Tarih, Hikmet-î Tabiîyye, Ermenice.
2-Erzurum Mekteb-î İdadiyî Askeriye:
Müdür: Binbaşı Kasım Efendi
Muallimler ve dersler:
Lisan muallimi: 2, Resim muallimi:1, Cebir ve Müselselat muallimi:1, Kitabet
muallimi:1, Makine ve Hendese muallimi:1, Coğrafya ve Kozmoğrafya muallimi:1,
Jimnastik muallimi: 1, Tarih muallimi:1, (Toplam muallim adedi:9)
Talebe sayısı (dört sınıf toplamı): 41833
B-Rüşdiye Mektepleri:
1-Erzurum Mekteb-î Rüşdiye-î Askeriye:
Müdür: Kolağası Abdülnafi Efendi.
Muallimler ve dersler: Resim muallimi: 1, Riyaziye(matematik) muallimi:1,
Fransızca muallimi:1, Coğrafya muallimi:1, Arapça muallimi:2, Farsça muallimi:1, Hatt-ı
Türkî muallimi:1, Kavaid (usul) muallimi: 1, İmlay-ı Türkî muallimi: 1 (toplam muallim
adedi: 10)
Talebe sayısı: (dört sınıf toplam: 247, özel sınıf: 68)
2-Erzurum (kız) Rüşdiye Mektebi: Muallim adedi : 3, talebe adedi : 113

33
-Sâl-nâme-î Erzurum. 1318, s.410-411.
208 SBD 56 Kenan ÇETİN
3-Bayburt (Erk.)Rüşdiye Mektebi : “ “ : 5, “ “ : 122
4-Hınıs “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 48
5-Kiği “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 49
6-Erzincan “ “ “ : “ “ : 5, “ “ : 145
7- Kiskim (Yusufeli)” “ : “ “ : 2, “ “ : 67
8-Pasinler “ “ : “ “ : 2, “ “ : 70
9-Kemah “ “ : “ “ : 4, “ “ :48
10-Kuruçay “ “ : “ “ : 1, “ “ : 45
11-Bayezid “ “ : “ “ : 3, “ “ : 99
12-Tutak “ “ : “ “ : 1, “ “ : 45
13-Eleşkird “ “ : “ “ : 2, “ “ : 51
C- İbtidaî Mektepleri:
1-Erzurum (merkez) İbtidaî Mektebi: Muallim adedi : 1, Talebe adedi : 35
2- “ Numune-î Terakki “ : “ “ : 1, “ “ : 115
3-Bayburt(merkez) İbtidaî Mektebi : “ “ : 3, “ “ : 162
4- “ Zahid Mahallesi “ : “ “ : 1, “ “ : 47
5- “ Tuzcuzade Mahallesi “ : “ “ : 1, “ “ : 57
6-Kiskim İbtidaî Mektebi : “ “ : 1, “ “ : 35
7-Namervan “ “ : “ “ : 2, “ “ : --
8-Hınıs “ “ : “ “ : 1, “ “ : 35
9-Tortum “ “ : “ “ : 1, “ “ : 39
10-Erzincan (merkez) “ “ : “ “ : 1, “ : 57
11- “ (Feyziye) “ “ : “ “ : 2, “ “ : 46
12-Kemah “ “ : “ “ : 1, “ “ : 42
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56
209
13- “ (Ermenik nahiyesi) “ : “ “ : 1, “ “ : 50
14- “ (İhtik nahiyesi) “ : “ “ : 1, “ “ : 60
15- “ (Kemarik nahiyesi34
) “ : “ “ : 1, “ : 15
17-Tutak (Derik-î Ulya) “ : “ “ : 1, “ “ : 3
D -Hamidiye İbtidaî Mektepleri:
1-Erzurum Ilıca Nahiyesi Hamidiye Mektebi: Muallim adedi : 1, talebe adedi :
42 (karma)
2- “ Aşkale “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 35
3- “ Ovacık “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 23
4-Bayburt -Pulur “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 51
5- “ Hart “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 73
6-Bayburt -Everek Nahiyesi Hamidiye Mektebi: “ “ : 1, “ “ : 38
7-Tercan (merkez) “ “ : “ “ : 1, “ “ : 54
8- “ Karakulak “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 25
9- “ Manas “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 28
10-İspir (merkez) “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 38
11- “ Salaçur “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 25
12- “ Norgâh “ “ “ : “ “ : 1, ““ : 23
13-Kiskim -Ögdem “ “ “ : “ “ : 1, ““ : 15
14-Pasinler- Tayhoca “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 16
15-Pasinler- Horasan “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 56
16-Namervan “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 45
17-Hınıs -Söylemez “ “ “ : “ : 1, “ “ : 23

34
-Bu nahiyenin adı 1318 tarihli salname’de “Kemartek” olarak yazılmış olup hatalıdır. Erzurum
Sâl-nâmesi, 1318, s.358.
210 SBD 56 Kenan ÇETİN
18-Kiği “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 50
19-Refahiye “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 35
20-Tutak-Patnos “ “ “ : “ “ : 1, “ “ : 21
21-Karakilise kazası “ “ : “ “ : 1, “ “ : 87
Bunların dışında Bayburt’ta bir “Kız Muallim Mektebi” bulunmakta olup; 1
muallim ve 31 talebesi mevcuttur.35 Erzurum’da 19.yüzyıl sonlarında hizmet veren üç
adet matbaa bulunmakta olup “Envar-ı Şarkiyye” adında bir gazete neşredilmekte idi.36
SONUÇ:
Erzurum Vilayeti’nde 19. Yüzyılda eğitim ve öğretim kurumları, yüzyılın
başlarından sonlara doğru nicelik ve nitelik bakımından bir ilerleme göstermekte ise de
Müslüman-Türk nüfus açısında oldukça yetersiz bir tablo gösterir. Azınlıklar olarak
bilinen Ermeni, Rum ve diğer kilelerin, nüfusa oranla daha fazla ve daha ileri seviyede
eğitim-öğretim kurumları oluşturdukları bir gerçektir. Azınlıklar, Osmanlı Devletinden
önemli parasal bir yardım almadan, genelde Avrupa ve Amerika’da kurdukları vakıflar ve
varlıklı iş adamlarının desteği ile bu kurumların hizmet vermelerini sağladılar.
19. yüzyıl sonlarında Erzurum’da Müslüman-Türk tebaaya hizmet veren bir İdadî
ve iki rüştiye mektebi bulunurken; azınlıkların altı adet kaliteli eğitim-öğretim hizmeti
veren kolejleri vardı. Osmanlı’nın birçok konuda olduğu gibi, eğitim-öğretim
hizmetlerinde de ağırlığı, devlet merkezi olan İstanbul’a verdiğini, daha sonra batıdaki
diğer büyük vilayetlere bu hizmetten pay ayırdığını görmekteyiz. Hizmet dengesindeki
bu çarpıklı ne yazık ki Cumhuriyetten sonra da düzeltilememiş ve on yıllar boyunca
önemli bir sorun olarak yaşamıştır.

35
-Sâl-nâme-î Erzurum,1318, s.291.
36 Birinci matbaa, “1288 yılında kurulan “Matbaa-î Vilayet-î Erzurum” sahibi Nasuh efendi idi.
İkinci matbaa ise 1290 yılında kurulan “Matbaa-î Vilayet-î Erzurum” dur. Sahibi ve müdürü
Mehmet İzzet Efendidir. Üçüncü Matbaa, 1282 de kurulan ve “Envar-ı Şarkiyye” Gazetesini
neşreden “”Envar-ı Şarkiyye” matbaasıdır.
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 211

NÂME-Î MAARİF (ERZURUM VİLAYETİ) MEDRESELER
Medresenin
banisi
Talebe
Sayısı:
Müderrisi Mahalli Medresenin
ismi
Kaza Liva
Köse Ömer Ağa 14 — Lala paşa
Mahallesi
Lala Paşa Erzurum
Hacı Mehmed
Efendi
15 — Kara Kilise
Mahallesi
Kara Kilise
Ahmed Efendi 19 Abdürrezak
Efendi
Murad Paşa
Mahallesi
Ahmediye
Cafer EfendiZâde

30 İsmail Efendi Sultan Melik
Mahallesi
Cafer-zâde
Meçhul 9 İsmail Efendi Çukur
Mahallesi
Çukur
medrese

Zeynel Ağa 31 Hacı Osman
Efendi
Zeynel
Mahallesi
Zeynel
dairesi

Köse Mehmed
Ağa
25 Hacı Osman
Efendi
Köse Ömer ağa
Mahallesi
Köse Ömer
Ağa

212 SBD 56 Kenan ÇETİN
Emin Efendi 15 Hacı Osman
Efendi
Emin Kurbu
Mahallesi
Emin Kurbu
Esad Paşa 17 Hacı Süleyman
Efendi
Esad paşa
Mahallesi
Esad Paşa
Yağan Ağa 7 Hacı Süleyman
Efendi
Yeğen ağa
Mahallesi
Yeğen Ağa
Feyzah Efendi 24 Hacı Süleyman
Efendi
Kabziye
Mahallesi
Kabziye
Salih Efendi 15 Muhammed
Efendi
Kemhan
Mahallesi
Salihiye
Namervanlı
zâde
51 Hüseyin Efendi Mamerv
an Mahallesi
Namervan
Cafer Efendi 10 Şeyh Ahmed
Efendi
Caferiye
Mahallesi
Caferiye
dairesi

İbrahim Paşa 25 Abdülhamid
Efendi
İbrahim Paşa
Mahallesi
İbrahim
Paşa

Habib Efendi 30 Hacı Lütfah
Efendi
Şeyhler
Mahallesi
Daru'ssefa

Sultan
I.Mahmud Han
50 Müfti Ali Riza
Efendi
Cami-î kebir
civarında
Mahmudiye
Sultan
I.Mahmud Han
15 Hacı İdris
Efendi
Cami-î kebir
civarında
Musaye
(Mesudiye)

Sultan
I.Mahmud Han
20 Oltulu Ali
Efendi
Cami-î kebir
civarında
İkbaliye
medresesi

Sultan
I.Mahmud Han
19 Celarali Ali
Efendi
Cami-îkebirde Mahmudiye
dairesi

Eşraf-ı belde
tarafından
20 Asyayi-zâde
ibrahim Ef.
Panayır
meydanında
Hamidiye
Sultan Murad
hanı Rabi Hz.
9 Hacı Mustafa Panayır
meydanında
Yakutiye
Sultan Murad
hanı Rabi.
40 Eşkensli
Mustafa Ef.
Panayır
Meydanında
Yakutiye
Eşraf-ı
mahalliye
10 Hakkı Efendi Veli Şaban
Meydanında
Şabaniye
medresesi

Maarif Sâl-nâmesi, Atatürk Ü.S.Özege Küt.No:990, s.340-341.
PASİNLER MEDRESELERİ:

Medresenin
banisi
Talebe
Adedi
Müderrisi Mahalli Medresenin
İsmi
Kaza Liva
Ahmed Efendi 10 Hamid
Efendi
Camii Kebir
Mahallesi
Yeni Cami Pasinler Erzurum
Kasım Bey 6 Hamid
Efendi
Camii Kebir
Mahallesi
Kasım Bey Pasinler Erzurum
Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 213
Ahmed Efendi 2 Hamid
Efendi
Çarşı
Derununda
Ahmediye Pasinler Erzurum
Derviş Ahmed
Efendi
3 Hamid
Efendi
Erzurum
Kapısında
Erzurum
Kapısı
Pasinler Erzurum
Ferhad Efendi 1 Hamid
Efendi
Kethüda
Mahallesi
Kethüda
Medresesi
Pasinler Erzurum
Derviş Efendi 2 Hamid
Efendi
Sivaslı
Mahallesi
Sivaslı
Medresesi
Pasinler Erzurum
YEKÜN 24

1304-1314 YILLARI ARASINDA YAPILAN MEKTEPLER
Cülus-u Hümayınu Hazret-i Padişah-î Yevm-î Mes'uddan Beri Kûşâd Olunan
Mekâtib
Mülahazat Mikdar-ı
Masrafı
guruş
Tarih-i
Küşadı
Mektebin
Bulunduğu Mevki
Mekâtib
derecesi
Kaza Liva
Maarif
Sancağından
5000 guruş
645.000 1304 Yeni Kapu İdadi Erzurum Erzurum
Maarif
sancağından
7500 İane
12.500 1306 Yoncalığ-ı Süflâ
Mahallesinde
İnas
Rüştiyesi
Erzurum
“
“ 8.000 1312 Kasabada Rüşdiye Kiskim
“

“
1298 Kuyumcular
arkasında
İbtidai Erzurum
“

“
1315 Ahmed Paşa
Mahallesinde

“
Erzurum

“
1315 Aşkalak
Nahiyesinde

“
Erzurum

“
1314 Ilıca Nahiyesinde
“
Erzurum

“
1314 Ovacık
Nahiyesinde

“
Erzurum
"

“
1314 Rüşdiye civarında
“
Bayburt

“
1314 Zahid Efendi
Mahallesinde

“
Bayburt

“
1313 Pulur nahiyesinde
“
Bayburt
“ 1313 Masad nam-ı diğer
Örek
“ Bayburt
“ 1313 Hart mahallesinde
“
Bayburt
214 SBD 56 Kenan ÇETİN

“
1315 Veli baba
nahiyesinde

“
Pasinler

“
1315 Horasan
nahiyesinde

“
Pasinler

“
1314 Merkezî kazada
“
İspir

“
1314 Salaçor
nahiyesinde
“ İspir




“ 1314 Norgah
nahiyesinde
“ İspir

“
1313 Merkezî kazada
“
Namervan

“
1314 Ardos nahiyesinde
“
Namervan

“
1314 Merkezî kazada “ Kiskim
"

“
1315 Ogdem
nahiyesinde
“ Kiskim
"

“
1314 Erkinis nahiyesinde
“
Kiskim

“
1314 Merkezî kazada
“
Tercan

“
1315 Manas nahiyesinde
“
Tercan

“
1314 Karakulak
nahiyesinde
“ Tercan
" 1314 Merkezî kazada “ Tortum
" 1314 Merkezî kazada “ Kiğı
"
Maarif Sâl-nâmesi 1319. Atatürk Ü.S.Özege. Küt.No: 990, s.348-349.







Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 215
MEKÂTİB-Î ECNEBİYE (ERZURUM VİLAYETİ)
Ruhsat Tarihi Tarihi Talebe Adedi Mektebin
Derecesi
Ruhsat
veren
Müdür
Mektebin
cemaati
Mektebin
ismi
KAZA LİVA
İnas Zükûr




14 Kanunı
Sani 1315
1
302
—196 idadi Ermeni Azertiyan Erzurum Erzurum
29 Eylül 1309 1
296
3
3
7 Rüşdiye Ermeni Çirismiya
n
Erzurum Erzurum
29 Eylül 1309 1
296
2
7
38 Rüşdiye Ermeni Mısıriyan Erzurum Erzurum
29 Eylül 1309 1
296
—43 Ibtidai Ermeni Diranyan Erzurum Erzurum
29 Eylül 1309 1
296
5
7
— İbtidai Ermeni Ağayalyan Erzurum Erzurum
19
Temmuz1315
1
281
7
7
516 İbtidai ve
Rüşdiye
Ermeni Sasazen Erzurum Erzurum
19
Temmuz1315
1
286
4
00
— İbtidai ve
Rüşdiye
Amerika
devlet-i
tabiyesinden
Protestan Protestan Erzurum Erzurum
19
Temmuz1315
1
306
2
58
172 İbtidai ve
Rüşdiye
Mister
Çembirs
(Chambers)
Protestan Protestan Erzurum Erzurum
19
Temmuz1315
1
294
1
25
117 İbtidai ve
Rüşdiye
Mister
Çembirs
(Chambers)
Protestan Protestan Erzurum Erzurum
19
Temmuz1315
1
297
9
5
75 İbtidai ve
Rüşdiye
Mister
Çembirs
(Chambers)
Protestan Protestan Erzurum Erzurum
1 Mart 1316 1
295
-— İbtidai ve
Rüşdiye
Mister
Çembirs
(Chambers)
Hadikalma
kal
Protestan Erzurum Erzurum
YEKÛN 1
072
1164 11



216 SBD 56 Kenan ÇETİN
KÜTÜPHANELER

KAYNAKLAR
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1287, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi no: 1287
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1288, (Rumî) Atatürk Ünv. Kütp. Seyfeddin Özege Sal.
No:993
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1289, (Rumî) İstanbul Ünv. Kütp. no. 2557
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1290, (Rumî) İstanbul Belediye Kütp. No: K492
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1291, (Rumî) Atatürk Ünv.Kütp. Seyfeddin Özege Salonu,
No:993
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1299, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi, no:1299
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1303, (Rumî) Süleymaniye Kütp. No:2604
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1304, (Rumî) İstanbul Ünv.Kütp. No: 80453
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1310, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. No:1310
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1312, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. No:1312
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1315, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. No:1315
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1316, (Rumî) İstanbul Ünv.Kütp. No:9435
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1317, (Rumî) İstanbul Ünv.Kütp. No:3804
Tarihî Te'sisi Kitap
Adedi
Banisi Mahalli Kütüphanenin ismi Kaza Liva
1288 2
73
Hacı
Mehmed
Efendi
Kara Kilise Mahallesi Hacı Ahmed Efendi Erzurum Erzurum
1250 4
50
Cennetzade

Abdullah
Efendi
Mumcuyı Ulya Mahallesi Cennet-Zade Abdullah
Efendi
Erzurum Erzurum
Meçhul 1
50
Halil Efendi Caferiye Mahallesi Halil Efendi Erzurum Erzurum
Meçhul 3
30
Hacı Dede
Ağa
Pervizoğlu Dairesinde Hacı Dede Ağa Erzurum Erzurum
1150 1
45
Habib
Efendi
Şeyhler Mahellesi Habib Efendi Erzurum Erzurum

TOP:
1
348

Sâl-Nâmelere Göre Xıx. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim
SBD 56 217
Erzurum Vilayeti Salnâmesi 1318, (Rumî) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. No: 1318
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara 1988
HALAÇOĞLU, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı.
Ankara 1995
ÖZALP, Reşat-Ataünal, Aydoğan. Milli Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilatı. İstanbul
1973
KODAMAN, Bayram. Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Ankara 1987
Maarif Salnâmeleri 1316-1319-1321
ÇETİN, Kenan, Erzurum’un XIX. Yüzyıl Tarihî Coğrafyası. (Basılmamış Doktora Tezi)
Erzurum. 1998
ERGİN, Osman Nuri, Maarif Tarihi. İstanbul 1941