Özet: Bu makalede, VI/XII. yüzyılda yaşamış Türk asıllı büyük şairlerden olan Zahîr-i Fâryâbî’nin masnû‘ kasidesi, tenkitli metni yapılarak Türkçe’ye çevrildi ve mevcut edebî sanatları anlatıldı. Kaside, yazma halinde olup tek nüshası İstanbul Üniversite Kütüphanesi FY 931/5 numarada kayıtlıdır (Ahmed Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, I, 62). Başka hiçbir kaynakta, birkaç kez basılan divanında da yer almamakta; hatta varlığından söz dahi edilmemektedir. Kaside, muzari bahrinin müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i maksûr yani mef‘ûlü, fâilâtü, mefâîlü, fâilât vezninde ve âr (ار) kafiyesinde kaleme alınmış, her bir veya birkaç beyti bir edebî sanata örnek 100 beyitlik bir manzumedir.
Anahtar Kelimeler: Zahîr-i Fâryâbî, Masnû‘ Kaside, Fars Dili ve Edebiyatı.

Dhahir of Fâryâb’s Qasida of Masnû‘a
Summary: In this article, you will find a Turkish translation qasida of masnûa‘ (artifice qasida) by Dhazir of Faryab, one of the great poets of Turkish origin and lived in the VI/XII th century, and also definition of rhetoric’s arts of the qasida. The only manuscript copy of the qasida is now in Istanbul University Library FY 931/5 (Ahmed Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, I, 62). In no other resources can this qasida be found. The meter of the qasida is bahr of muzâri‘ mosamman-i akhrab-i makfoof-i maksoor or mef‘ûlü, fâilâtü, mefâîlü, fâilât and its rhyming scheme is âr (ار) and has a qasida-i musanna‘ of 100 verses.
Keywords: Dhazir of Fâryâb, Qasida of Masnûa‘, Persian language and literature.




Zahîr-i Fâryâbî
Zahîrüddîn Ebu’l-Fazl Tâhir b. Muhammed-i Fâryâbî, Türk asıllı büyük şairlerdendir. Belh yakınlarında yer alan Cuzcan’a bağlı Fâryâb şehrinde dünyaya gelmiştir. Doğum tarihi belli değildir; ancak hayatı hakkında bilgi veren kaynaklara göre VI/XII. yüzyılın ilk yarısının ortalarında doğmuştur. Şiirlerinde Zahîr mahlasını kullanmıştır.i
Şair, gençlik yıllarını Fâryâb ve Nişâbur’da geçirmiştir. Nişâbur’da naklî ilimlerin yanı sıra aklî ilimlerle de ilgilenmiş, Arap edebiyatı, felsefe, matematik ve heyet ilimlerinde derinleşmiş; şiir söyleyecek derecede Arapça öğrenmiş ve astronomiyle ilgili araştırmalar da yapmıştır.
582/1186’den sonra ilk olarak İsfahan’a gitmiş ve orada yaklaşık bir buçuk yıl kalmış; daha sonra sırasıyla Mâzenderan’a ve Azerbaycan’a gitmiş, Tebriz’de yaşamış ve orada uzun süre Azerbaycan Atabeklerinin hizmetinde bulunmuştur.
Zahîr, diğer methiye şairleri gibi, hükümdarlara ve ileri gelenlere methiyeler söyleyip bağışlar alarak hayatını sürdürmüştür. Memduhları arasında, Bâvendliler sultanı Ebu’l-Hasan Erdeşîr (568-602/1172-1205), Azududdevle Doğanşah (569-581/1173-1185), Azerbaycan Atabeklerinden Atabek Kızıl Arslan (582-587/1186-1191) ve Nusretüddin Ebûbekir (587-607/1191-1210), Selçuklu hükümdarı Tuğrul b. Arslan (573-590/1177-1194), Anadolu Selçuklu sultanı Rükneddin Kılıcarslan II (598-600/1200-1203) ve ayrıca Sadreddin Mahmûd el-Hucendî (ö. 592/1179) zikredilebilir.
Zahîr, 598/1203 yılında Tebriz’de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir.
Sözü, güzel, sağlam, akıcı ve fasihtir. Asıl gücü ve hüneri kasidededir; bu hususta çeşitli anlamlar ortaya çıkarmıştır. Kasidelerinin konusu genelde övgüdür. Gazelleri de kasideleri kadar güzeldir; hoş ve akıcı gazeller söylemiştir. Irak üslûbunun kurucularından sayılır. Şiirlerinde, masnû‘ kasidesinde de görüleceği üzere cinâs, îhâm, tenâsüb, iltizâm, muvâzene, hüsn-i ta‘lîl, gulüv, kalb, teşbih, istiâre ve benzeri birçok edebî sanata yer vermiştir.
Eserleri
Yedi yıldızın terazi burcundaki kıranı ile ilgili bir risale. Bu risale elde mevcut değildir. Kaside, gazel, kıta, terkibibent, mesnevi ve rubâilerden oluşan Divan ve Masnû‘ Kaside’dir.
Masnû‘ Kaside
Her bir veya birkaç beyti edebî sanatlardan bir sanata örnek olan ve 81 edebî sanatı içeren 100 beyitlik bedi‘iyye türü bir kasidedir. Kaside, yazma halinde olup, şairin hayatı ve eserleri hakkında bilgi veren hiçbir kaynaktaii bulunmamakta, hatta söz konusu bile edilmemektedir.
Kasidenin tek nüshası İstanbul Üniversite Kütüphanesi FY 931/5 numarada kayıtlı bir mecmuadır. Kaside, bu mecmuanın 55a-58a varakları arasında yer almaktadır. Nüsha, 13,2x20,5 (7x13,7) cm. ebadında 15 satırlı adi bir ta‘lik yazıyla, Muhammed b. Bilâl tarafından Rodos Kalesi’nde 2 Rebiyülevvel 962 h.’de istinsah edilmiştir. Beyitlerde mevcut edebî sanatlar kırmızı kalemle yanlarına yazılmıştır.iii
Kasidenin tenkitli metnine, çevirisine ve sanatlarının anlatımına geçmeden önce bedî‘iyye veya kasîde-i masnû‘a hakkında kısaca bilgi verilecek olursa, bedî‘iyye veya kasîde-i masnû‘a üç çeşittir. Birincisi, her beyti, bir yada birkaç edebî sanat için tam bir örnek sayılabilecek şekilde bütün edebî sanatları içinde bulunduran kaside; ikincisi, tüm beyitlerinde aynı edebî sanata yer verilen kaside; üçüncüsü, her birkaç beyitte bir çeşitli bahir ve kafiyede birkaç mısra veya beytin çıktığı ve onlarda edebî sanatların getirildiği tevşihât ve daireleri de içeren kasidedir.iv
Zahîr-i Fâryâbî’nin kasidesi, birinci türden bir kaside olup muzâri bahrinin müsemmen-i ahreb-i mekfûf-i maksûr yani mef‘ûlü, fâilâtü, mefâîlü, fâilât vezninde ve âr (ار) kafiyesinde kaleme alınmıştır. Kimliği belli olmayan bir hükümdara veya vezire methiyedir.
قصيدة مصنوع ظهير فاريابی
وقتست صبحv جام صبوحی ده ای نگار


اكنون كه شد ز سنبل و گل باغ چون نگار



تجنيس تامvi


بنمای چهره ای قمر مشتری عذار


بگشای طرّه ای پسر خاوری تبار



ترصيع



ساقی تو گوش هوش ز رامات بر مدار


چون هر نفس نفوس بدامات مايلند


ما را ز ره مبر بسر زلف تابدار


ما را ز ره مبر بسر غمزه ای چو تيغ



تجنيس لاحقvii



دستم چو گرد ساعد تو حلقهء نگار


وقتست اگر چو حلقه شود گِـرد گـَـردنت


گل بر كميت بادهء چون لعل شد سُوار


ابر از گهر سِوار عروسان باغ ساخت



تجنيس ناقصviii



مويی شدم ز مويهء اين چشم اشكبار


ناله شدم ز نالـهء اين جان دردناك



تجنيس زايد



بازنده ايم بر سر كوی غمت قمار


نا زنده ايم ای بتو نازنده جان ما



تجنيس مركب



اكنون كه رفت بر سر هر شاخسار سار


بر طرف جويبار می همچوix نوش نوش



تجنيس مكرر



در جان من فكند شراب لبت شرار


بر نفس من گماشت هوای لبت هوان



تجنيس مطرف


كاندر سراب می طلبد آب خوشگوار


دل بستهء تو پسته دهانم چو تشنه ای



تجنيس خط


در خوابم از كرشمهء آن چشم پرخمار


در تابم از كشاكش آن زلف پر شكن



سجع متوازنx


روزی چو باد بر من آشفته كن گذار


يك شب خلاص ده دلم از بار انتظار



سجع مطرفxi


زآن جادوانه زلف مرا جاودانهxii كار


نگشاد هيچم از تو و آشفته شد همی



مقلوب البعض


رای منير و چشمهء مهراست و روی يار


گّنج نشاط و مجلس عيشست و بانگ جنگ



مقلوب كل


رامش مخرxiii درم همه مرد رخم شمار


دارم كلام حرف فرح مالك مراد



مقلوب مستوی


در آرزوی روی دل آرام زرد و زار


دارای دور داردم از روی داوری



مقطوع


ما را برآورد همه ساعت ز كار و بار


صياد صيد را به كمند آورد به دام



اشتقاق


غوغای صبر پستهء ياقوت زنگبار


آشوب عقل غمزهء جادوی ای صنم



رقطا


جز كار آب آب ندارد بروی كار


كار زمانه را سر و كاری پديد نيست



رد الصدرعلی العجزxiv


آن طرّهء معنبر و آن زلف تابدار


بار فراق بر دل من تا به كی نهند



نوع دوم


بی خواب و بی قرارم ازآن زلف بی قرار


تا زلف بی قرار تو شد سايبان ماه



نوع سوم


بر شاخ گل چو گوش كنم نالهء هزار


از دل هزار ناله برآرم به وقت صبح



نوع چهارم


چون سيل كز فراز كند ميل الحذار


شد منحدر نويدهء خونين من سرشك



نوع پنجم


نتوان نگاشت بر فلك نيلگون حصار


حصر جفای عشق و سنای جمال او



نوع ششم


روزم شبست و خمرخمارست و گل چو خار


بی روی همچو روزن و بی زلف چون شبت



تضاد


ای مرغ نامه بر خبری از صبا بيار


در انتظار چشم اميدم سفيد شد



عتاب


تا خود پيام خود برسانيدمی بيار


يا ليت من نسيم صبا بودمی به صبح


دست غمش دراز شد ای دل تو پايدار


بر من چو زلف سركش و گيسوی پر خمش



استعاره


خمر چو جمر بايد و دينار با عيار


اكنون كه دشت گشت سراسر چو باغ و راغ



مزدوج


چون دست و كلك صاحب اعظم گهرنثار


خاصه كه گشت فايض ابر بهار شد



حسن تخلص


آيات عدل و داد بر اوراق روزگار


دستور كامران كه بنوك قلم نگاشت



مراعات النظير


بحر حبا جهان سخا مركز فخار


كان گهر مكان ادب معدن كرم



تعداد الصفات


با كشت تشنه قطرهء باران نوبهار


با خلق آن كند كرم عام او كه كرد



مدح الموجه


با رفعت مكانت قدر تو فخر عار


در سايهء حمايت عقل تو كفر و دين



محتمل الضدين


دست سحاب را كند از بذل شرمسار


ذاتت جهان حلم و ثبات وفاست ليك



تأكيد المدح بما يشبه الذم


ای عقل هست جای مباهات و افتخار


گر آورند فخر به عدل و زمان تو



التفات


بحر محيط را به يمينت بود يسار


چرخ بلند را به يسارت بود يمين



ايهام


دستت به فتح خامهء همچون زبان مار


زهر هلاك در دهن خصم ملك ريخت



تشبيه صريح


دُر و گهر نثار كند سيم و زر قطار


دست ترا سحاب توان گفت اگر سحاب



تشبيه مشروط


نيلوفر تو از گل سيراب لاله زار


زآن سان هنر نمود كه مردان زنان شدند



تشبيه كنايت


لفظ حيات بخش تو و دُر شاهوار


نزديك عقل هر دو ز يك گوهرندxv



تشبيه تسويت


در دست چونxvi با اسد الله ذوالفقار


تيغش كه باد سينهء خصمش نيام و هستxvii



حشو مليح


حاشا كنند خبث پليد خود آشكار


خصمان اگر نهان ز تو غيبتی كنند


زيراكه اين طهارت اصليست در بخار


تا تيرگی بود صفحات سحاب را



ارسال المثل


هر ناف آهوی نبود نافهء تتار


هر سنگ پاره ای نشود گوهر نفيس



ارسال المثلين


حلم تو همچو رای منيراست استوار


فضل تو همچو چشمهء مهراست آشكار



ذوالقافيتين


يا معجزاست يا اثر لطف كردگار


يارب زبانxviii خامهء سحر آفرين تست



تجاهل العارف


گفتا فروغ خاطر دستور شهريار


گفتم به چرخ نور تو به يا ضيای شمس



سؤال و جواب


گردد فلك ز گرد سمندت زمين شعار


گردد زمين ز فر قدومت زحل محل



تشبيه عكس


ور روی تست ماه چرا شد عدد نزار


گر دست تست بحر چرا گشت ابر تند



تشبيه اضمار


مدحيست در نهايت ايجاز و اقتصار


گفتند دست تست به وقت سخا سحاب


تو خندی و به لطف دهی دُر بی شمار


او گريد و به عنفxix دهد قطره های آب



تشبيه تفضيل


كوهی به جزل و حلم توانايی و وقار


چرخی به قدر و جاه بلندی به مرتبت



سياقة الاعداد


ذات تو همچو كوه حليم است و بردبار


رای تو همچو شمس منيرست و روشن است



اعتراض الكلام قبل التمام


ای آفتاب مرتبه نوراست مستعار


در جنب رای روشن تو نور آفتاب



حشو متوسط


وارکَب علی المَخطب واشرَب مِن العُقار


اكنون كه كامكار شدی اسب و جامه خواه



ملمع


بوم و بر جهان همه جان آورند بار


گر يك نسيم لطف تو بر دهر بگذرد



اغراق الصفة


تختت مُعد و بخت مدد جيش كامكار


تيغت مدام زينت اسلام و پشت ملك


مدح تو خود عروس سخن راست گوشوار


محتاج نيستی تو به وصافی سخن



خيفا


يرليغ پادشاه به انفاذ و اقتدار


امرت رواست همچو قضا بر جهان چنانك



تشبيه مطلق


اجزاش مختلف عدد اصل او چهار


آن پيكر بديع شمايل بگو كه چيست


گه بسته گه گشاده گهی سمنxx و گه نزار


گه خُرد گه بزرگ و گهی گرد گه دراز


پيوسته جای لشكر روم است و زنگبار


اصلش نه زنگيست و نه رومی ولی درو


چون آب خضر نكتهء شيرينش خوشگوار


چون خط يار چهرهء رنگينش دلفريب


يا ظلمتی كه در دل نورش بود قرار


هرگز كه ديد روز كه با شب قرين بود


زاغ سياه ليك نگر درxxi رخ بهار


با سترxxii شام تيره در آغوش صبح بين


زو ياد گير اين غزل تر بيادگار


باری اگر شعور نداری بنام او



لغز


زآن همچو قرار ندارد بر آن عذار


زلف تو بر رخ تو چو من عاشق و زار



جمع تنها مطلع الغزل


مه را كجاست نرگس چشمانش پر خمار


ماه تمام چون رخ زيبات گه بود



تفريق تنها


شمشاد و سنبل و گل و مشك است و نوبهار


بالا و زلف و عارض و خط و عذار تو



تقسيم تنها


جانم چو تاب آتش سوزنده پر شرار


رويت چو عكس آتش سوزنده پر فروغ



جمع و تفريقxxiii


نی زلف تو كجا و كجا نافهء تتار


گفتن خطاست زلف ترا نافهء خطا



جمع و تقسيم


بندی نهاد بر دل من نيز استوار


آنكس كه بند بر سر زلف كجت نهاد


بند توام ز نالهء عجزاست و افتقار


بند توام نسيم عبيراست و مشك ناب



جمع با تفريق و تقسيم


دست حوادث فلك خبری دثار


ليت و شكست وخست و گشود و ربودxxiv و برد


آبم ز ديده صبر ز دل دلبر از كنار


پايم بدام و پشت زعشق و جگر زهجر



تفسير جلیxxv


بی سنبل مسلسل مفتون آن نگار


دايم ضمير و خاطر و چشمxxvi و دل منست


آن يك مَمر طوفان و اين يك مَقر مار


آن يك محل غصه و اين يك مقام غم



تفسير خفی


اين چشم منxxvii چراست روان چشمه جويبار


گرجای چشمه دامن كوهست وصحن دشت



تعجب


دستور تاج دار و بد انديش تاج دار


دايم دو چيز لازم دستور و خصم اوست



كلام المتزلزل


ايثار می كند كف رادت سحاب وار


زان رو كه بحر و كان دم امساك می زنند

با باد پای مركب تو چون قفار كوه


حسن التعليل

با سيرxxviii مركب تو بود كوه چون قفار



طرد و عكس


بر دفتر مديح به كلك سخن نگار


دين پرورا سخن به ازين چون توان نگاشت


دوشيزه گان خاطر من تنگ در كنار


در آرزوست روح قدس تا شبی کشد



نغث الكلام؟


غير از تو خاطبی نتوان كرد اختيار


اين نوعروس را كه به خوبی نظير نيست


بكری بدين صفت كند از بنده خواستارxxix


كفراست آن نه كفر اگر جز تو ديگری



حسن تقبل


صاحب قناعتند نه از حرص معده خوار


منت خدايرا كه بنات ضمير من



كلام جامع


يك خانه دختران شكم خوار بخت خوار


ورنه چه حيله ساختمی با وجود فقر



حسن طلب


اين بيت گرد خاطر من می كند گذار


روزی سه چار هست كه از گفتهء ظهير



تجريدxxx


دست تو دجله دجله بغداد را سپار


خلق تو نافه نافه فرستد به باد صبح



تكريرxxxi


هم عزم او به مركز هامون دهد دوار


هم حزم او به گردش گردون دهد سكون




موازنهxxxii


همواره كلك ساحر او ملك را مدار


همواره عدل كامل او درد را دوا



محذوف النقطxxxiii


وآن بوسدت ركاب كه باشد بزرگوار


گردد بزرگ هر كه ببوسد ركاب تو



ردالصدر علی العجز نوع پنجمxxxiv


پنهان شود دو روز پس پردهء عوار


از شرم رای تست كه هر ماه ماه نو




تجنيس مكررxxxv


شد لعل رنگ دانهء رمانی انار


از عكس اشك خصم تو در حقهء انام


وی سايهء خدای ز من سايه بر مدار


ای آفتاب ملك ز من نور وا مگير



حسن طلبxxxvi

سر سبز باد تازه و پاكيزه و جوان

دست دعا برآرد و آمين كند چنار


تا سرو در سجود چه گويد ثنای تو


بخت تو همچو سرو بر اطراف جويبار

ما غرّد الحمامة علی البان والغرار


پاكا اله انك فی الملك باقيا









حسن مقطعxxxvii

Masnû‘ Kasidenin Türkçe Çevirisi ve Edebî Sanatların Anlatımı
Bahçenin, sümbül ve gülle Nigaristan gibi olduğu şimdi, sabah vaktidir; ey sevgili! Sabah şarabını sun.
Tecnîs-i tâm: İmlâ ve telaffuz bakımından aynı, anlam bakımından farklı olan kelimeler bir arada getirilmiştir. نگار، نگار.
Ey doğulu oğlan! Saçını aç. Ey Zühre yüzlü güzel! Yüzünü göster.
Tersî‘: Beytin mısralarındaki kelimelerin hepsi, karşılıklı olarak vezin ve kafiye bakımından birbirine uygundur.
Mademki her an nefisler tuzaklara yönelmektedirler, o halde ey sâki, sen akıl kulağını itaatten ayırma.
Kılıç gibi gamzenin ucuyla bizi yoldan çıkarma; kıvrım kıvrım zülfünün ucuyla bizim yolumuzu kesme.
Tecnîs-i lâhık: Cinaslı kelimelerin baş harfleri farklı ve mahreçleri de birbirinden uzaktır. İlk beyitte دامات، رامات .
Dolasam zamanıdır şimdi senin boynuna elimi, sevgilinin bileğindeki bilezik gibi.
Bulut, inciden bahçenin gelinlerine bilezik yaptı; gül, lâl gibi olan kırmızı şarabın üzerinde abajur oldu.
Tecnîs-i nâkıs: Birbirine benzer kelimelerin harfleri aynı, harekeleri farklıdır. سِوار، سُوار؛ گِرد، گَرد.
Bu dertli canın feryadından dolayı ney gibi oldum; bu yaşlı gözün ağlamasından dolayı kıla döndüm.
Tecnîs-i zâid: İmlâ ve telaffuzları birbirine benzeyen kelimelerin birinin sonunda fazla bir harf vardır. موی، مويه .
Ey bizim canımızın kendisiyle övünç duyduğu! Yaşamıyoruz; senin gam sokağının başında kumar oynuyoruz.
Tecnîs-i mürekkeb: İmlâ ve telaffuzları birbirine benzeyen kelimelerin biri tek, diğeri iki kelimeden oluşmuştur. نازنده، نا زنده.
Sığırcık kuşunun daldan dala konduğu şimdi, ırmak kenarında bal gibi tatlı şarabı iç.
Tecnîs-i mükerrer: Yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son kısmıyla ikincisinin imlâ ve telaffuzları aynıdır. شاخسار، سار .
Senin huzuruna çıkma arzusu, benim nefsimi düşkünleştirdi; senin dopdolu şarabın, benim canıma ateş attı.
Tecnîs-i mutarraf: İmlâ ve telaffuzları birbirine benzeyen kelimelerin son harfleri değişiktir. شراب، شرار .
Ey küçük ağızlı sevgilim! Serapta tatlı ve içimi hoş su isteyen bir susuz gibi sana gönül bağlamışım.
Tecnîs-i hattî: İmlâ ve telaffuzları birbirine benzeyen kelimelerin noktaları farklıdır. بسته، پسته .
O kıvrımlarla dolu zülfünün ıstırabından dolayı dertliyim, kararsızım; o mahmur gözün işvesinden dolayı hülyalara dalmışım.
Sec‘-i mütevâzin: Birinci mısradaki kelimeler, ikinci mısrada karşıtı olan kelimelerle sadece vezin bakımından uygundur.
Bir gece olsun, gönlümü bekleme sıkıntısından kurtar; bir gün olsun hali perişan olan bana rüzgar gibi bir uğra.
Sec‘-i mutarraf: Kelime, karinesi olan kelimeyle kafiye bakımından aynı, vezin bakımından farklıdır. انتظار، گذار .
Sana olan ilgimi hiç kesmedim; fakat o büyücü saçından dolayı benim işim hep bozuluyor, karmaşık bir hal alıyordu.
Maklûb-i ba‘z: Bir kelimede bulunan harfler kısmen ters çevrilerek başka bir kelime elde edilmiştir.جادوانه، جاودانه .
Neşe hazinesi, zevk ve sefa meclisi ve savaş feryadı vardır; parlak görüşü, güneş gibi kaynağı ve sevgili gibi yüzü vardır.
Maklûb-i kül: Bir kelimede bulunan harfler tamamen ters çevrilerek başka bir kelime elde edilmiştir. گنج، جنگ؛ رای، يار.
İç açıcı ve arzusu olan bir sözüm var; onu parayla kendine râm etmeye çalışma; hepsini benim piyonlarım say.
Maklûb-i müstevî: Beyitteki her iki mısra, tersinden okunduğunda düzü gibi olmaktadır.
Zengin, düşmanlığı yüzünden beni kendisinden uzaklaştırıyor; oysa ben, gönle huzur veren yüzün arzusuyla sararmış ve zayıflamışım.
Maktû‘: Beyitteki kelimelerin hepsi bitişmeyen harflerden oluşmuştur.
Avcı, avını kementle tuzağa getirir; bizi her zaman güçten kuvvetten alıkoyar.
İştikak: Beyitte aynı kökten türemiş kelimeler bir arada kullanılmıştır. صياد، صيد .
Ey güzel! Büyülü gamzen aklımı karıştırıyor; yakut renkli ağzın ve siyah zülfün sabrımı tüketiyor.
Rakta: Beyti oluşturan kelimelerin bir harfi noktalı, bir harfi noktasızdır.
Zamânenin işi gücü belli değildir; suyun, iş hususunda su işinden başka bir işi yoktur.
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz: Beytin başındaki aynı kelime sonunda da gelmiştir. كار، كار.
O amber kokulu saç ve o kıvrım kıvrım zülüf, daha ne zamana kadar benim gönlüme ayrılık yükünü yükleyecekler?!
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (ikinci türü): Bir kökten türememiş, fakat bir kökten türemiş gibi görünen ve anlamca da farklı olan iki kelimeden biri, beytin başında, diğeri sonunda gelmiştir. بار، تابدار (?).
Senin kararsız zülfün, ay (gibi olan yüzünü) gölgelediği için, o kararsız zülfünden dolayı uykusuzum ve kararsızım.
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (üçüncü türü): İmlâ, telaffuz ve anlam bakımından aynı olan kelime, hem beytin ilk mısraının haşvinde, hem de ikinci mısraın sonunda gelmiştir. بی قرار، بی قرار .
Bülbülün gül dalındaki feryadını işittiğim zaman, sabah vakti gönlümden binlerce feryat ederim.
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (dördüncü türü): İmlâ ve telaffuzda aynı, fakat anlamda farklı olan iki kelimeden biri, ilk mısraın haşvinde, diğeri ikinci mısraın sonunda gelmiştir. هزار، هزار.
Benim kanlı gözyaşım, yukardan aşağı inen sel gibi yuvarlanarak aktı gitti; dikkat edin!
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (beşinci türü): Bir kökten türememiş, fakat bir kökten türemiş gibi görünen ve anlamca da farklı olan iki kelimeden biri, beytin ilk mısraının haşvinde, diğeri ikinci mısraın sonunda gelmiştir. منحدر، الحذار .
Onun aşkının cefasının ve güzelliğinin parlaklığının sayısını, mavi renkli gökyüzünün üzerine yazmak mümkün değildir.
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (altıncı türü): Bir kökten türemiş, anlamca aynı, fakat sigada farklı iki kelimeden biri, beytin başında, diğeri sonunda gelmiştir. حصر، حصار .
Sabah gibi (parlak) yüzün ve gece gibi (siyah) zülfün olmayınca bana gündüz gece, şarap namaz ve gül de diken gibidir.
Tezâd: Beyitte birbirine zıt kelimeler bir arada gelmiştir. خمر، خمار روی، زلف؛ روزن، شب؛ گل، خار .
Ümit gözüme beklemekten dolayı ak düştü; ey postacı kuş! Saba rüzgarından bir haber getir.
İ‘tâb: Serzeniş ve nazlanmada bulunulmuştur (?).
Ah keşke, ben sabah vakti esen saba rüzgarı olsaydım da kendi haberimi kendim sevgilime ulaştırsaydım!
Onun gam eli, âsi zülfü ve kıvrımlarla dolu saçı gibi uzandı, zalimleşti; ey gönül, sen dayan.
İstiâre: چشم اميد (Çeşm-i ümîd) ibaresinde ümîd kelimesi, bir varlığa benzetilmiş ve onun gereği olan bir kelimeyle yani göz ile birlikte kullanılmıştır.
Çölün, baştan başa bahçe ve çimenlik gibi olduğu şimdi ateş gibi şarap ve tam ayar altın para gerek.
Müzdevic: Beyitte secili kelimeler peş peşe veya birbirine yakın gelmiştir. دشت، گشت؛ باغ، راغ؛ خمر، جمر؛ دينار، عيار .
Özellikle bugünlerde bahar bulutu, büyük vezirin inci saçan eli ve kalemi gibi inci saçmaya başladı.
Hüsn-i tahallus: Şair, teşbipten sonra güzel bir münasebetle memduhu-nun methine başlamıştır.
Mutlu vezir, kaleminin ucuyla adalet ve bağış ayetlerini zamanın yaprakları üzerine şöyle yazdı:
Mürâ‘ât-i nazîr: Beyitte anlam bakımından birbirine uygun kelimeler bir arada zikredilmiştir. قلم، آيات، اوراق، نگاشت .
İnci ocağı, edep mekanı, cömertlik madeni; ödül denizi, bağış dünyası ve nazlanma merkezi.
Ta‘dâdu’s-sıfât: Memduhla ilgili sıfatlar peş peşe zikredilmiştir.
O, insanlara -ilkbaharda yağmur tanelerinin susuz ekine yaptığı gibi- genel bir bağışta bulunur.
Medhu’l-müvecceh: Beyitte övgü içinde övgü yapılmıştır.
Küfür ve din, senin aklının himayesi altındadır; senin kadrinin makamının yüceliği karşısında övünç ardır.
Muhtemilü’z-zıddeyn: Beyit, hem övgüyü, hem de yergiyi içerecek şekilde söylenmiştir.
Zâtın, hilm ve (verdiği) sözde durma dünyasıdır; fakat bulutun elini bağışlarıyla utandırır.
Te’kîdü’l-medh bimâ yüşbihü’z-zemm: Övülen, önce yeriliyormuş gibi gösterilmiş, fakat gerçekte övülmüştür.
Senin adaletinle ve zamanınla ne kadar övünç duysalar değer. Ey akıl! Övünme ve iftihar etme yeridir.
İltifât: Söz, gaipten muhataba, muhataptan gaibe döndürülmüştür.
Yüce göğün sağ tarafı (eli), senin sol elin kadardır; büyük okyanusun zenginliği, senin sağ elin kadardır.
Îhâm: Uzak ve yakın birden fazla anlamı olan kelimenin, diğer anlamlarıyla birlikte asıl olarak uzak anlamı kastedilmiştir. يمين، يسار.
Senin elin, yılan dili gibi olan kaleminin zaferiyle ülke düşmanının ağzına ölüm zehrini döktü.
Teşbîh-i sarih: Beyitte teşbihin dört unsuru açık olarak bulunmaktadır. Benzeyen خامه (kalem), benzetilen زبان مار (yılan dili), benzetme edatıهمچون (gibi) ve benzeme yönü هلاک (ölüm).
Eğer bulut, yığınlarca inci ve mücevher, gümüş ve altın saçarsa, senin eline bulut denilebilir.
Teşbîh-i meşrût: Teşbihte şart bulunmaktadır.
Senin nilüferin (yüzün), lalelikteki suya kanmış gülle öyle sanat gösterdi ki erkekler kadın oldular.
Teşbîh-i kinâye: Benzetmede, benzetme edatı atılıp benzetilen benzeyen yerinde zikredilmiştir. نيلوفر .
Akla göre her ikisi bir cevherdendirler; senin hayat veren sözün ve şahlara lâyık inci.
Teşbîh-i tesviye: Birkaç şey bir şeye benzetilmiştir.
Kılıcı, -ki düşmanının göğsü, kını olsun- elinde Allah’ın Arslanı’nın Zülfikâr’ı gibidir.
Haşv-i melîh: Sözde güzellik katan fazlalıktır.که باد سينهء خصمش نيام .
Düşmanlar, eğer gizlice senin gıybetini yaparlarsa, ancak kendi ahlaksızlıklarını ortaya çıkarmış olurlar.
Nitekim bulutun yüzeylerinde koyuluk olur; çünkü bu, bahardaki aslî bir temizliktir.
İrsâl-i mesel: Her iki beytin ikinci mısralarında, anlamı pekiştirmek için atasözü getirilmiştir.
Her taş parçası, değerli mücevher olamaz; her ceylan göbeği Tatar miski olamaz.
İrsâlü’l-meseleyn: Beytin her iki mısraında, anlamı pekiştirmek için atasözleri getirilmiştir.
Senin erdemin, güneşin kaynağı gibi açıktır; senin hilmin, parlak görüş gibi sağlamdır.
Zü’l-kâfiyeteyn: Beyit, iki kafiyeye sahiptir. مهراست، منيراست؛ آشکار، استوار .
Ey padişah! Bu, ya senin kaleminin büyüleyici sözüdür, ya mucizedir ya da Yaratıcı’nın lütfunun bir eseridir.
Tecâhül-i ârif: Şair, bildiği bir şeyi bilmezlikten gelmiştir.
Gökyüzüne, “Senin ışığın mı yoksa güneşin ışığı mı daha iyidir?” dedim. O da, “Sultanın vezirinin gönül ışığı daha iyidir” dedi.
Suâl ve cevap: Şair, kendisiyle muhatabı arasındaki konuşmayı soru cevap şeklinde ifade etmiştir.
Yeryüzü, senin gelişinin şerefiyle Zühal (gökyüzü) mahalli olur; gökyüzü, senin atının (çıkardığı) tozla yeryüzü gibi olur.
Teşbîh-i ‘aks: Teşbihin iki tarafı (benzeyen ve benzetilen) birbirine benzetilmiştir.
Eğer senin elinse deniz, niçin bulut öfkelendi (gürledi)? Ve eğer senin yüzünse ay, niçin eksilmeye başladı?
Teşbîh-i izmâr: Teşbih, açık olarak belirtilmemiş; işitenin dikkat etmeden benzetmenin varlığını anlayamayacağı şekilde getirilmiştir.
Senin elinin, cömertlik zamanında bulut olduğunu söylerler; son derece veciz ve güzel bir övgüdür.
O ağladığı ve öfkelendiği zaman su taneleri verir; sense güldüğün ve iyi olduğun zaman sayısız inci verirsin.
Teşbîh-i tafzîl: Methedilen, önce bir şeye benzetilmiş sonra ondan daha üstün tutulmuştur.
Yücelikte gökyüzü gibisin, derecede yüksek bir makamın var; sağlamlıkta dağ gibisin, hilmde ve ağırbaşlılıkta güçlüsün.
Siyâkatü’l-a‘dâd: Beyitte birkaç sıfat zikredilmiş ve bir münasebetle memduha nispet edilmiştir.
Senin görüşün güneş gibi nurlu ve parlaktır; senin zâtın dağ gibi metanetli ve sabırlıdır.
İ‘tirâzu’l-kelâm kable’t-temâm: Şâir, bir söze başlamış ve anlamı tamamlanmadan, onu başka bir sözle bitirmiştir.
Ey güneş makamlı! Senin parlak görüşün yanında, güneşin ışığı eğreti bir ışıktır.
Haşv-i mutavassıt: Sözde çirkinlik ve güzellik katmayan fazlalıktır.
Mutlu olduğun şimdi at ve elbise iste, kürsüye otur ve şarap iç.
Mülemma‘: Beyit, Farsça ve Arapça iki ayrı dilde söylenmiştir.
Eğer senin lütfunun hoş esintisi bu zamanda esecek olsa dünyanın her yeri yeniden hayat bulur, yemyeşil olur.
İğrâku’s-sıfât: Beyit, çok parlak olmakla birlikte aşırı abartıyla doludur; yani aklen mümkün, âdeten muhal olan mübalağa yapılmıştır.
Kılıcın, her zaman İslâm’ın süsü ve saltanatın hâmisidir; tahtın, mutlu askeri hazırlayıcı, bahtın ise yardımcıdır.
Sen, sözün nitelenmesine ihtiyaç duymazsın; senin methin, bizzat söz gelininin kulağının küpesidir.
Hayfâ: İlk beyit, bir kelimesi noktalı, bir kelimesi noktasız harflerden oluşmuştur.
Padişahın fermanının yürütmeye ve iktidara yaraştığı gibi, senin emrin de, kader gibi, âlemde yürütmeye ve iktidara lâyıktır.
Teşbîh-i mutlak: Beyitte, teşbihin dört unsuru, benzeyen, benzetilen, benzetme edatı ve benzeme yönü açık olarak bulunmaktadır. Benzeyen امرت, benzetilen قضا , benzetme edatı همچو, benzeme yönü انفاذ و اقتدار .
O yüzü güzel olan varlık nedir söyle; parçaları çeşitli, asıl sayısı dörttür.
Bazen küçük, bazen büyük; bazen topak boylu, bazen uzun; bazen içine kapanık, bazen dışa açık; bazen semiz, bazen zayıf.
Aslı, ne Zengibarlı ne Rum; fakat Rum ve Zengibar askerlerinin yeri hep onun içindedir.
Sevgilinin ayva tüyleri gibi renkli çehresi gönül aldatır; Hızır suyu gibi tatlı sözleri güzel ve iç açıcıdır.
Her zaman geceyle dost olan gündüzü kim gördü? Yahut ışığının içinde olan karanlığı kim gördü?
Sabahın kucağında örtülü karanlık geceye bak; kapkaranlık, fakat bir bak, bahar gibi olan yüzün üzerinde.
Hülâsa eğer onun adını idrak ediyorsan, (onun adı için) ondan bu yeni gazeli hatıra olarak öğren.
Lügaz: 62-68. beyitlerde manzum bilmece vardır. Gizlenen şey, beyan edilen özelliklerden hareket edilerek çözülür. Bu bilmecenin cevabı muhtemelen bir güzel veya bir sevgilidir.
Senin yüzün üzerindeki zülfün, âşık olan ve inleyen ben gibi; çünkü onun da, o yüz üzerinde kararı yoktur.
Cem‘ ve matla-ı gazel: Şâir, sevgilinin zülfünü ve kendisini âşıklık, inleme ve kararsızlık hükmünde toplamıştır. Manzume ikinci bir matla beyti ile devam etmektedir.
Dolunay, bazen senin güzel yüzün gibidir; nasıl, ayın mahmur nergis gözleri var mı ki!?
Tefrîk: Şâir, önce dolunayı ve sevgilinin yüzünü zikretmiş; sonra aralarında fark bulunduğunu ifade etmiştir (Ayın mahmur gözleri var mıdır?).
Senin boyun şimşir ağacı, zülfün sümbül, yanağın gül, ayva tüylerin misk ve yüzün ilkbahardır.
Taksîm: Şâir, birinci mısrada beş nesne zikretmiş, sonra her birini ayrı ayrı vasfetmiştir.
Yüzün, yanan ateşin yansıması gibi çok parlak; canım, yanan ateşin harareti gibi kıvılcımlıdır.
Cem‘ ve tefrîk: Şâir, sevgilinin yüzünü ve kendi canını, yani iki şeyi bir hüküm altında toplamış (parlaklık/alevli olma), sonra her birini ayrı ayrı vasfetmiştir.
Senin zülfüne Hata miski demek hatadır; hayır, senin zülfün nerede, Tatar miski nerede?
Cem‘ ve taksîm: Şâir, birinci mısrada iki şeyi bir hüküm altında toplamış (güzel kokulu olma), sonra her birini ayrı ayrı vasfetmiştir.
Senin büklüm büklüm zülfüne düğüm atan kişi, benim gönlüme de sağlam bir düğüm attı.
Abir kokulu nesim rüzgarı ve saf misk gibi sana bağlanmışım; âcizlik ve yokluk feryadıyla senin tutsağın olmuşum.
Cem‘ bâ tefrîk ve taksîm: Cem, tefrik ve taksim sanatı bir arada kullanılmıştır.
Genel bir bilgiye sahip feleğin olaylar (çıkaran) eli, ezdi, kırdı, yaraladı; akıttı, çaldı ve götürdü.
Ayağımı tuzakla, sırtımı aşkla, ciğerimi ayrılıkla; gözümden gözyaşımı, gönlümden sabrımı ve kucağımdan sevgilimi.
Tefsîr-i celî: Şâir, açıklama gereği olan belirsiz birkaç kelime zikretmiş ve açıklama anında onları tekrar getirerek açıklamıştır.
Daima benim içim, hatırım, gözüm ve gönlüm o sevgilinin fitneli ve örgülü saçı olmadığı sürece;
O biri keder mahalli, bu biri gam yeri; o biri tufan geçidi ve bu biri yılan yatağıdır.
Tefsîr-i hafî: Şâir, açıklama gereği olan belirsiz birkaç lafız zikretmiş ve açıklama anında onları tekrar getirmeyerek kapalı bırakmıştır.
Eğer kaynağın yeri dağ eteği ve ova ise, benim bu gözüm niçin ırmak kaynağı gibi akmaktadır!?
Taaccüp: Şâir, bir şeyden taaccüp etmekte, yani şaşkınlığını göstermektedir.
Onun vezirine ve düşmanına daima iki şey gereklidir; vezire saray tacı, kötü düşünceli düşmana ise darağacı ipi.
Kelâm-ı mütezelzil: Şâir, beyitte bir harfinin harekesi değiştiğinde, anlamı övgüden hicve dönüştüren bir kelime getirmiştir. خصم .
Senin cömert elin, bulut gibi bağışta bulunduğundan dolayı deniz ve maden ocağı sessiz kalıyorlar.
Hüsn-i ta‘lîl: Bir olayın meydana gelmesine hayali ve şâirâne bir sebep getirilmiştir.
Senin rüzgar gibi giden binitinin karşısında çöl gibidir dağ; senin binitinin gidişi karşısında dağ çöl gibidir.
Tard ü aks: Beytin birinci mısraındaki kelimeler kısmen yer değiştirilerek ikinci mısra oluşturulmuştur.
Ey dini himâye eden! Söz, bundan daha iyi nasıl yazılabilir ki? Övgü defterinin üzerine söz kaleminle yaz.
Cebrail, benim gönül hurilerimi, bir gece bir köşeye sıkıştırıp öldürmeyi arzulamaktadır.
Nağsü’l-kelâm: Kötü ve uygunsuz söz söylenmiştir. (?)
Güzellikte benzeri olmayan bir yeni gelin için senden başka bir görücü seçilemez.
Eğer senin dışında bir başkası, benden bu şekilde bir yenilik isterse o nankörlüktür; hayır küfürdür!?
Hüsn-i tekabbül: Şair, memduhunun talebine güzel bir şekilde karşılık vermiştir.
Allah’a şükürler olsun ki benim içimdeki kızlar kanaat sahibidirler, hırsla midelerini dolduranlardan değildirler.
Kelâm-i câmî‘: Şâir, bir nedenle şükretmektedir. Şiirin, hikmet, öğüt, şükür, şikayet v. b. konuları içermesidir.
Aksi halde fakirliğe karşı nasıl bir çare bulurdum? Obur ve talihsizlik veren bir ev dolusu kız.
Hüsn-i taleb: Şâir, memduhundan isteğini, ilkin onun zihnine ulaştırmadan, dolaylı, nazik ve edebî bir şekilde, dilenciliğe taşımadan ifade etmiştir.
Bir günde üç dört defadır Zahîr’in şu beyti, benim hatırımdan geçiyor.
Tecrîd: Şâir, kendisine hitap ediyor.
Senin ahlakın, sabah rüzgarıyla misk üstüne misk gönderir; senin elin Bağdat’a Dicle üstüne Dicle (su) gönderir.
Tekrîr: Sözün etkisini artırmak amacıyla kelimeler tekrar edilmiştir. نافه، نافه؛ دجله، دجله .
Hem onun ileri görüşü, dönen gökyüzüne sükûnet verir; hem de onun azmi yerkürenin merkezini döndürür.
Muvâzene: Birinci mısradaki kelimeler, ikinci mısrada karinesi olan kelimelerle sadece vezin bakımından birbirine uygundur.
Her zaman onun mükemmel adaleti derdin dermanıdır; her zaman onun büyüleyici kalemi ülkenin yörüngesidir.
Mahzûfu’n-nükat: Beyit noktasız harflerden oluşmuştur.
Senin üzengini öpen itibar kazanır; üzengini öpen itibar kazanırsa seni öpene ne olur?
Reddü’s-sadr ‘ale’l-‘acuz (beşinci türü): Bir kökten türemiş, anlamca aynı, sigada farklı olan iki kelimeden biri, beytin haşvinde diğeri beytin acuzunda gelmiştir. بزرگ، بزرگوار .
Senin düşüncen karşısında utancından dolayı yeni ay, eski örtünün arkasında iki gün (boyunca) gizlenir.
Tecnîs-i mükerrer: Yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son kısmıyla ikincisinin imlâ ve telaffuzları aynıdır. هر ماه، ماه .
Senin düşmanının gözyaşının aksinden dolayı yaratıklar hokkasındaki lâl, nar ağacının nar tanesinin rengine dönüştü.
Ey saltanatın güneşi! Benden nurunu geri alma ve ey Allah’ın halifesi! Benden himayeni kaldırma.
Hüsn-i talep: Şâir, memduhundan isteğini, ilkin onun zihnine ulaştırmadan, dolaylı, nazik ve edebî bir şekilde; dilenciliğe taşımadan ifade etmiştir.
Servi, secdede sana hamd ettiği ve çınar dua için elini kaldırıp amin dediği sürece;
Senin bahtın, ırmak kenarındaki servi gibi yemyeşil, taze, canlı ve genç kalsın.
Ey tüm noksanlıklardan uzak sultanım! Güvercinler, söğütlerin ve dalların üzerinde olduğu sürece sen saltanatında ebedî olasın.
Hüsn-i makta‘: Kasidenin sonu, çok güzel ve edebî bir şekilde tamamlanmıştır.