Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3, Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
BİR DİL UĞRAŞIRI GÖZÜNDEN TEBDİZ
Diba BAHADIROĞLU1
Özet
TEBDİZ, açılımıyla Türk Edebiyatının Bağlamlı Dizinleri ve İşlevsel Sözlüğü, 2015 yılında Gazi Üniversitesinin girişimi ile
hazırlanan ve XVI.yy’dan başlayarak Türk edebiyatının ürünlerindeki sözcüklerin metin bağlamı kapsamında değerlendirilip
bir bağlamsal sözlük hazırlamayı amaçlayan projenin adıdır. Bu proje, onlarca metin girdisi, onlarca gönüllüsü ile 2 milyon
kadar sözcüğün örneklerle metin bağlamı kapsamında değerlendirilmesi anlamına gelmektedir. Her araştırmacının bir metin
ile katıldığı bu projede Cem Sultan’ın kaleminden çıkma Cemşid u Hurşid mesnevisi bizim tarafımızdan incelenmektedir. Bu
yazıda inceleme görevini üstlendiğimiz Cemşid u Hurşid mesnevisinin bağlamsal dizinini ortaya koymak için yaptığımız
çalışmaları, yararlandığımız kaynakları, bu projenin ve konumuz olan Cemşid u Hurşid mesnevisinin tarafımıza katkılarını
anlatacağız. Ayrıca alanı Türk Dili olan bir araştırmacının TEBDİZ projesine nasıl katkı sağladığını, bu araştırmacıya projenin
nasıl yeni ufuklar açtığını açıklamaya çalışacağız.
Anahtar Kelime: TEBDİZ, Cemşid u Hurşid, işlevsel sözlük, Cem Sultan, Osmanlı edebiyatı.
TEBDIZ FOR A LANGUAGE RESEARCHER
Abstract
TEBDIZ, the Contextual Indexes and Functional Dictionary of Turkish Literature, is the name of the project which was
prepared by the initiative of Gazi University in 2015 and aims to prepare a contextual dictionary, starting from the 14th
century, by contextual evaluation of the words of Turkish literature products. This project means that dozens of text entries,
dozens of volunteers and about 2 million words are considered with examples within the context. In this project, where every
researcher participates with a text, we work on Cemşid u Hurşid, which belongs to Cem Sultan. In this article, I will explain
the work we have done to prepare the context index of the Cemşid u Hurşid text, the sources we have benefited, the
contributions of this project and the task of Cemşid u Hurşid mashnawi to me and how the project contributes to a Turkish
Language researcher and opens new horizons.
Keywords : TEBDİZ, Cemsid u Hurşid, Functional Dictionary , Cem Sultan, Ottoman literature.


1Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi,
dibabahadiroglu@gmail.com.
Diba BAHADIROĞLU, Bir Dil Uğraşırı Gözünden TEBDİZ - 39 -
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3, Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
1. Giriş
TEBDİZ adından da anlaşılacağı gibi edebiyatın tüm dönemlerini kapsasa da şu an eski edebiyat ürünlerini
incelemektedir, bu durum tarihsel akıştan kaynaklanmaktadır. Her durumda, bu projeye katılmak isteyen bir
metinle gelmek zorundadır ve bu metin eski dilli metinlerden (Eski Anadolu Türkçesi – Osmanlı Türkçesi) tercih
edilmelidir. Metinlerin tarihi ise Anadolu sahasında XVI.yy’a kadar inebilir. Bu durum hem dil hem de edebiyat
araştırmacıları için geniş bir araştırma sahasına imkân sağlamaktadır.
Projenin bir diğer özelliği her akademik seviyeden gönüllünün projede yer alabiliyor olmasıdır. Bu durum
sözcüklerin yeni anlamlarının keşfedilmesine olanak sağlayacaktır. Edebiyatta, özellikle eski edebiyat dediğimiz
XVI.yy’dan başlayan edebiyatta mecaz ve hayalin ne kadar sık kullanıldığı hatırlanırsa; bu çalışmada sözcüklerin
mecaza dönüşen yeni anlamları, belli bir edebiyat ve dil birikimine sahip insanların eleğinden geçerek
sunulmaktadır. Böylelikle genel sözlüklerde sözcüğün birkaç anlamı varken hazırlanan bu sözlükte sözcüklerin
yirmi, otuz anlamı ortaya çıkabilmektedir. Yani aslında bir “mecaz sözlüğü” hazırlanmaktadır ve bu sözlük çoklu
katılımcı ile hazırlandığı için ortaya yeni anlamlar çıkmaktadır.
TEBDİZ bittiğinde hedeflenen, farklı anlamlarla 2 milyon sözcük ve bu sözcüklerin geçtiği 20 milyon tanıktır.
Hatta TEBDİZ’de metin sahibi, metin bağlamı ile örtüşen yeni bir anlam ortaya çıkarabilmekte, bu durumda
ortaya çıkardığı bu yeni anlam, proje kamuya açıldığında onun adıyla anılmaktadır. 2
Proje, bir kontrol mekanizmasına sahiptir Araştırmacının incelediği metindeki sözcüklere verdiği anlam ya da
anlamlar kontrol edilmeden sisteme geçmemektedir. Araştırmacının kelimelere verdiği anlamlar daha önce
metin üzerinde çalışan araştırmacıların onayından geçtikten sonra kabul edilmektedir. Bu şekilde sözcük, farklı
akademisyenlerin kontrolünden geçmektedir ve sözcüğe verilen anlamın hatasız olması hedeflenmektedir.
TEBDİZ’de metin girdisi yaptığınızda sistem otomatik olarak sözcükleri ayırmaktadır. Araştırmacı, sözcüğün
üzerine tıkladığında sözcüğe yeni bir anlam vermeden önce var olan anlamlar karşısına çıkar. Sözcüğe anlam
verirken daha önce o sözcüğe verilen anlamlar gözden geçirilir, eğer metin bağlamından çıkarılan anlam daha
önce tanımlanmış anlamlarla uyuşmuyorsa, o sözcüğe bağlama göre yeni anlam verilebilir. Eğer onaylanırsa o
sözcüğe araştırmacının verdiği anlam, diğer katılımcılar tarafından da görülür. Böylelikle araştırmacının verdiği
anlam daha önce var olan anlamlar kısmında yer alır. Bu yöntemle iki önemli veri elde edilir:
1. Sözcük, sizin verdiğiniz anlamla metinle kaç defa o anlamla geçmiştir?
2. Sözcük farklı anlamlarla kaç defa metinde geçmiştir?
Projeye eklenen metinler, sözcük sözcük ayrıldıktan sonra, sistem, otomatik olarak çekim eklerini de
ayırmaktadır. Böyle bir ayrım hem araştırmacıya zaman kazandırmaktadır hem de sözcük için olası karışıklıkları
önlemektedir. Ayrıca TEBDİZ’de edattan bağlaca isimden fiile tüm sözcük türlerine anlam verme yükümlülüğü
vardır. Bu durum, her sözcük türünü içeren kapsamlı bir dizin elde etme olanağı sunmaktadır.

2
Tebdiz Sistemi Açıldı”, Son Güncelleme 26 Mayıs 2016, http://www.klasikedebiyat.com/tebdiz-sistemi-acildi/
- 40 - Diba BAHADIROĞLU, Bir Dil Uğraşırı Gözünden TEBDİZ
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3 Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
TEBDİZ’in bir diğer özelliği, istenildiği zaman soru sorulabilen, fikir alınabilen ya da görüş belirtilebilinen ve
katılımcısı gün geçtikçe artan, 103 kişilik bir bilgi paylaşım ortamının olmasıdır. Bir mesajlaşma programı
sayesinde bir araya gelen ve her akademik düzeyde katılımcının aktif olarak katkı sağladığı bu platformda anlam
verilemeyen ya da muallâkta kalınan her sorun için bir tartışma ortamı oluşturulabilinir.
Günümüz bilgisayar teknolojisi ile edebiyat ve dilin sentezlenmesinden oluşan TEBDİZ için tarafımızca incelenen
metin, Cem Sultan’ın Cemşid u Hurşid adlı mesnevisidir. Şimdi, tezkirelerde çok övülen mesneviyi projede nasıl
işlediğimizi anlatmaya çalışacağız.
2. Cem Sultan’ın Cemşid u Hurşid Mesnevisi ve TEBDİZ için Hazırlık Aşaması
Cemşid u Hurşid mesnevisi ana hatlarıyla şu şekilde özetlenebilir:
“Çin hükümdarının oğlu Cemşid rüyasında gördüğü kıza âşık olur. Bu kız Rum kayserinin kızı
Hurşid'dir. Aşk derdiyle günden güne eriyen Cemşid babasını razı edemeyeceğini anlayınca dostu
bezirgân Mihrab ile birlikte sevdiğine kavuşmak için yollara düşer. Başından geçen binbir güçlük,
cenkler ve mücadeleler sonunda sevdiğine kavuşan Cemşid, Hurşid’le evlenerek Çin'e döner ve daha
sonra da babasının tahtına çıkar. Konunun anlatıldığı mesnevilerde, zamanlarının çok güzel
canlandırılan spor oyunları ile zengin savaş sahneleri de yer almaktadır.”3
Cem Sultan’ın Cemşid u Hurşid mesnevisinin konusu da aynı ama ilk Cemşid u Hurşid mesnevisinin İranlı şair
Selmân-ı Sâveci tarafından 2700 beyit civarında yazıldığı dikkate alınıp Cem Sultan’ın eserinin 5300 beyit
civarında olduğu düşünülürse Cem Sultan’ın Cemşid u Hurşid mesnevisi bir çeviri olmaktan çok ötedir. Mesnevi
içinde 6 rubai, 48 gazel, kendisi hariç 48 mesnevi bulunmaktadır ve bu haliyle her ne kadar konu aynı olsa da
edebî yönden zengin bir eserdir.
Metnin TEBDİZ’e girilebilmesi için önce bilgisayarda özel bir fontta yazılması gerekiyor. Cemşid u Hurşid
mesnevisinin ise Cem Sultan’a ait olduğu saptanan iki nüshası bulunmaktadır: Birisi 124 varaklık eksik ve
sayfaları karışık bir nüsha4
, diğeri ise 188 varaklık diğerine nazaran daha düzenli bir nüsha5
. Her iki metnin çeviri
yazısı, günümüz Türkçesine çevirisi yani metin yayını yapılmıştır: Kütahya Nüshası Gülcan Mamaş tarafından
lisans tezi olarak, Ankara nüshası ise Adnan İnce tarafından doktora tezi olarak yayımlanmıştır. Şuan TEBDİZ için
kullanılan mesnevi 188 varaklık nüshadır, çeviri olarak Sayın Adnan İnce’nin çevirisi esas alınsa da eserin iki
nüshasının da yazması edinilerek karşılaştırmalı bir çalışma da tarafımızca yapılmaktadır. Bu durum ilerlemeyi
yavaşlatsa da daha sağlıklı bir metin elde etmeyi sağlamaktadır.
Cem Sultan’ın Cemşid u Hurşid mesnevisi projeye dâhil edildikten sonra eser hakkında ayrıntılı bilgiler
edinilmesi amacı ile bir okunacaklar listesi çıkarılmıştır:
1. HASAN AKSOY , “Cemşid u Hurşid” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, , cilt: 7, yıl: 1993, sayfa: 342-343
2. Ahmet Doğan, “CEM SULTAN’IN CEMŞÎD Ü HURŞÎD MESNEVİSİ’NDE‘KAHRAMANIN SONSUZ
YOLCULUĞU”, TheJournal of Academic Social Science Studies Number: 33 , p. (Spring I 2015), 135-145.

3
Hasan AKSOY , “Cemşid u Hurşid” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 7 , yıl: 1993, sayfa: 342-343
4
Kütahya Vahid Paşa Ktp.,nr. 1666
5
Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ktp. 18.464
Diba BAHADIROĞLU, Bir Dil Uğraşırı Gözünden TEBDİZ - 41 -
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3, Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
3. Sedat Kardaş, “CEM SULTAN’IN CEMŞÎD Ü HURŞÎD MESNEVİSİNİN EDEBİ TARZLAR AÇISINDAN
DEĞERLENDİRMESİ”, Turkish Studies - International PeriodicalForTheLanguages, Literature and History
of Turkish or Turkic ,Volume 8/1 Winter 2013, p.1899-1909, ANKARA-TURKEY
4. Adnan İnce, Cemşid u Hurşid, TDK Yayınları, Dil Konuları Dizini, Ankara, 2000
Tüm bunlar dışında TEBDİZ ana sayfasında sözlükler, ansiklopediler, dil ya da edebiyat ile ilgili olan kitaplar
olmak üzere tam 52 kaynak verilmektedir:
1. Ahmet Rıfat (1299), Lügat-i Tarihiyye ve Coğrafiyye, Tıpkıbasım.
2. Aksoy, Ömer Âsım (1981), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
3. Aktunç, Hulki (1998), Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla), İstanbul: YKY.
4. Ali Nazima (1319), Mükemmel Osmanlı Lûgatı, İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası.
5. Arslan, Mehmet (2004), Argo Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
6. Büngül, Nurettin Rüşdü (1939), Eski Eserler Ansiklopedisi. İstanbul: Çituri Biraderler Basımevi.
7. Cebecioğlu, Ethem (2005), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları.
8. Devellioğlu, Ferit (1941), Türk Argosu (Tarihçe ve Küçük Sözlük), Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
9. Dilçin, Dehri (2000), Edebiyatımızda Atasözleri, Ankara: TDK Yayınları.
10. 10. Edirneli Ahmed Bâdî Efendi, Armağan, Proverbs andIdioms in the Classical Ottoman Poetry.
Facsimile Edition of the Manuscript Edirne İl Halk Kütüphanesi TY. 2304, by Süreyya Ali Beyzadeoğlu,
Müberra Gürgendereli, Fatih Günay (XLIII, 270 pages and 68 pagesFacsimile, 2004.
11. Eyüboğlu, E. Kemal (1973), On Üçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve
Deyimler(Tabirler), İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık.
12. Eyüboğlu, İsmet Zeki (1994), Divan Şiiri, 2 Cilt, İstanbul: Say Yayınları.
13. Gölpınarlı, Abdülbaki (1977), Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Sözler, İstanbul: İnkılap ve Aka
Kitabevleri.
14. Hüseyin Kazım Kadri (1927), Türk Lügati I, İstanbul: Devlet Matbaası.
15. Hüseyin Kazım Kadri (1928), Türk Lügati II, İstanbul: Devlet Matbaası.
16. Hüseyin Kazım Kadri (1943), Türk Lügati III, İstanbul: Maarif Matbaası.
17. Hüseyin Kazım Kadri (1945), Türk Lügati IV, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
18. İskender Pala (2004), Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
19. Karaköse, Saadet (2013), "Bir Elif Çekmek: Klasik Edebiyatımızda Elif". Uluslararası Türkçe Edebiyat
Kültür Eğitim Dergisi, S: 2/1, s. 199-228.
20. Kırkkılıç, Ahmet (hzl.) (1999), Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi Lehcetü’l-Lügat, Ankara: AKM Yayınları.
21. Kırkkılıç, Ahmet- Yusuf Sancak (hzl.)(2009), Ahterî Mustafa Efendi Ahterî-i Kebir, Ankara: TDK Yayınları.
22. Koçu, Reşad Ekrem (1958-1973). İstanbul Ansiklopedisi, C.I-XI, İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve
Neşriyat.
23. Koçu, Reşad Ekrem (1969), Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları.
24. Komisyon (1985-2007), Büyük Türk Klasikleri, 14 Cilt, İstanbul: Ötüken Yayınları.
- 42 - Diba BAHADIROĞLU, Bir Dil Uğraşırı Gözünden TEBDİZ
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3 Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
25. Komisyon (1997-1998), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 8 Cilt, İstanbul: Dergâh Yayınları.
26. Mehmed Salâhî (1313), Kamûs-ı Osmânî, İstanbul: Mahmut Bey Matbaası.
27. Mutçalı, Serdar (1995), Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları.
28. Onay, Ahmet Talat (1992), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, hzl. Cemal Kurnaz, Ankara: TDV
Yayınları.
29. Öztuna, A. Yılmaz (1949-1955), Türk Mûsiki Lügatı (Musiki Mecmuasında 15-91 fasiküllerde), İstanbul.
30. Öztürk, Furkan (2007), Bâkî Divânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük), Ankara Üniversitesi Sos.
Bil Ens.,Dr Tezi. Ankara.
31. Öztürk, Mürsel- Derya Örs (hzl.) (2009), Mütercim Âsım Efendi Burhân-ı Katı, İstanbul: TDK Yayınları.
32. Pakalın, Mehmet Zeki (1946-1956), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 Cilt, İstanbul:
Maarif Basımevi.
33. Püsküllüoğlu, Ali (2004), Türkçenin Argo Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
34. Sertoğlu, Midhat (1986), Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
35. Sezen, Tahir (2006), Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Yayını.
36. Soykut, İ. Hilmi (1968), Unutulmaz Mısralar, İstanbul: Sönmez Neşriyat.
37. Soykut, İ. Hilmi (1974), Türk Atalar Sözü Hazinesi, İstanbul: Ülker Yayınları.
38. Şemseddin Sami (1317), Kamûs-ı Türkî, Dersaadet.
39. Şenödeyici, Özer (2011), Nâilî Divânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük), Gazi Üniversitesi Sos.
Bil. Ens., Dr. Tezi. Ankara.
40. Şentürk, Ahmet Atilla (2015), “Okçuluk Tarihine Yeni Bir Kaynak Olarak Osmanlı Şiiri” Mehmet Ali
Tanyeri’nin Anısına Makaleler, İstanbul: Ülke Armağan Yayınları.
41. Şinasi (2003), Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye. hzl. Süreyya Beyzadeoğlu, İstanbul: MEB Yayınları.
42. Tanyeri, M. Ali (1996), Örnekleriyle Türk Halk Şiirinde Deyimler, İstanbul: Özgür Yayınları.
43. Tanyeri, M. Ali (1999), Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Ankara: Akçağ Yayınları.
44. Tanyeri, M. Ali (2006), Örnekleriyle Cumhuriyet Şiirinde Deyimler, İstanbul: MVT Yayıncılık.
45. Tarlan, Ali Nihat (2009), Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları.
46. TDK Büyük Türkçe Sözlük: http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts
47. TDK Güncel Sözlük: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&view=gts
48. TDK Tarama Sözlüğü: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_tarama&view=tarama
49. Timurtaş, Faruk K. (1979), Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Sözlüğü, İstanbul: Umur Yayınları.
50. vajeyab.com
51. Yıldırım, Nimet (2008), Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
52. Yılmaz, Mehmet (1992), Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler (Ansiklopedik Sözlük), İstanbul: Enderun
Kitabevi.
Diba BAHADIROĞLU, Bir Dil Uğraşırı Gözünden TEBDİZ - 43 -
Journal of Turkish Language and Literature
Volume:3, Issue: 1, Winter 2017, (38-43)
3. Bir Dil Uğraşırı Gözünden Cemşid u Hurşid
Cemşid u Hurşid mesnevisi dönemin edebî dili hakkında önemli bilgiler içermektedir. Çekim eklerinin
kullanımı, fiilimsi öbekleri, Arapça ve Farsça tamlamalar veya gök cisimlerine dair terimler sadece edebî
yönden değil dil kullanımı bakımından da ilgi çekicidir. Üstelik mecazlardan oluşan bir sözlük yapmak
doğrudan dil alanıyla ilgilidir ve bu vesile ile XIV.yy’dan başlayarak bugüne kadar gelen edebiyat dilini
tanıkları ile görebilme imkânına sahip olursunuz. Bir sözcük, farklı metin bağlamları ile onlarca yeni anlam
kazanabilir ve bu anlamların da gerek o dönem gerek kültürel miras olarak diğer dönemlerde ne şekilde
kullanıldığını belirleyebilirsiniz. Edebiyatın tüm dönemlerini kapsadığından bu proje, tanıklarıyla birlikte
kapsamlı bir sözlük halini almaktadır. Dildeki tarihsel değişikliği takip edebileceğiniz, bugün kullanılan
deyimlerin, özdeyişlerin ilk hallerini görerek günümüzdeki kullanımlarla karşılaştırma imkânı bulabileceğiniz
kapsamlı bir kaynak olan TEBDİZ, internet üzerinden meraklı herkesin kullanımına açıktır.
4. SONUÇ
Gazi Üniversitesi öncülüğünde hazırlanan TEBDİZ projesi dil ve edebiyat açısından önemli görevler
üstlenmektedir. TEBDİZ, katılımlı bir sözlük olmasından ve edebiyatın, deyim yerindeyse, mecaz sözlüğünü
oluşturmayı amaçlamasından dolayı dünün ve bugünün edebiyat dönemlerine ışık tutacaktır. Türk
edebiyatının kuşkusuz böylesi bir sözlüğe ihtiyacı vardır. Bu sözlük sayesinde elde edilen bulgular ile dil ve
edebiyat çalışmaları hızlanacak, sözlük ve betim çalışmalarının tezi ya da eseri yavaşlatması sorunu ortadan
kalkacaktır. Türk edebiyatındaki başat eserlerinin bu projede olması hem edebî hem de dilsel zenginliğin
görülmesi bakımdan çok büyük önem arz etmektedir. Türklük biliminin, Türk dilinin, Türk kültürünün, Türk
edebiyatının incelenmesinde bir kaynak olan bu proje, katılımlarla daha da kapsamlı hale gelecektir.
KAYNAKÇA
"Tebdiz Sistemi Açıldı." Tanıtımlar, klasikedebiyat.com, 2016. Erişim: 30 Aralık 2016.
http://www.klasikedebiyat.com/tebdiz-sistemi-acildi/
HASAN, AKSOY , “Cemşid u Hurşid” Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 7 , yıl: 1993, sayfa: 342-343
İNCE, Adnan (2000).Cemşid u Hurşid, Ankara: TDK Yayınları, Dil Konuları Dizini